Fenomenologie Hermeneutiek Kennissociologie Logisch positivisme Algemeen Popper SciëntismeIncididunt nisi non nisi incididunt velit cillum magna commodo proident officia enim.
Sigmund FREUD[In 1901 geschreven, over een meisje van 18, Ida Bauer, dat bij Freud in behandeling was van oktober tot en met december 1900. De casus met als schuilnaam 'Dora', staat tussen Die Traumdeutung van 1900 en de Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie van 1905 in en werd pas in 1905 gepubliceerd. Dat had iets met de zwijgplicht van artsen te maken. Zie verder Freuds voorwoord.]
Freud kreeg sinds 1895 het verwijt dat hij zijn theorieën niet met materiaal uit de praktijk onderbouwde. "Nu zal ik wel weer te horen krijgen dat ik te veel over mijn patiënten openbaar," zegt hij zo ongeveer op p.87. Wat voor zijn gevoel niet anders kan, omdat hysterie nu eenmaal met psychoseksuele oorzaken te maken heeft en je dus niet anders kunt dan intimiteiten over je patiënten meedelen als je een casus op dat terrein publiceert.
"Es ist gewiß, daß die Kranken nie gesprochen hätten, wenn ihnen die Möglichkeit einer wissenschaftlichen Verwertung ihrer Geständnisse in den Sinn gekommen wäre, und ebenso gewiß, daß es ganz vergeblich bliebe, wollte man die Erlaubnis zur Veröffentlichung von ihnen selbst erbitten. Zartfühlende, wohl auch zaghafte Personen würden unter diesen Umständen die Plicht der ärtzlichen Diskretion in den Vordergrund stellen und bedauern, der Wissenschaft hierin keine Aufklärungsdienste leisten zu können. Allein ich meine, der Arzt hat nicht nur Pflichten gegen den einzelnen Kranken, sondern auch gegen die Wissenschaft auf sich genommen."(87-88)
[Freud presenteert zichzelf weer als de koele wetenschapper en stapt dus met de publicatie over zijn geheimhoudingsplicht heen zonder toestemming van 'Dora' gekregen te hebben. Maar is dat motief niet simpelweg het bijzonder egocentrische dat hij eindelijk een casus had om zijn theorieën mee te bevestigen? Had hij dit ook gepubliceerd als het zijn theorieën zou weerleggen? Nee, Freud zeker niet. Met andere woorden: de publicatie was niet in het belang van de wetenschap zoals Freud iedereen wil doen geloven, maar in het belang van Freuds opgeblazen ego.
Natuurlijk heeft hij wel allerlei maatregelen genomen om identificatie te voorkomen: woonplaats, namen, etc. zijn veranderd. Maar dat roept dan weer de vraag op wat Freud nog meer heeft aangepast. De patiënt - de enige andere persoon die de 'feiten' kent - kan tegen de weergave geen bezwaar maken want is niet op de hoogte van de publicatie of zou zich in die tijd vrijwillig aan de schandpaal nagelen. We moeten Freud dus maar op zijn woord geloven? Hij maakte zijn notities vlak na de sessies; de casus schreef hij vlak na het einde van de analyseperiode toen het nog vers was waarbij hij de zaak ordende om een duidelijke samenhang (wiens samenhang?) te bereiken. Maar waarom zou dat "einen hohen Grad von Verläßlichkeit"(90) betekenen? Temeer omdat 'Dora' na drie maanden vertrok voordat voor Freuds gevoel de analyse afgerond was. Dit alles heeft wat mij betreft niets meer met wetenschap te maken. Temeer omdat:]
"Angesichts der Unvolständigkeit meiner analytischen Ergebnisse blieb mir nichts übrig, als dem Beispiel jener Forscher zu folgen, welche so glücklich sind, die unschätzbaren wenn auch verstümmelten Reste des Altertums aus langer Begrabenheit an den Tag zu bringen. Ich habe das Unvolständige nach den besten mir von anderen Analysen her bekannten Mustern ergänzt, aber ebensowenig wie ein gewissenhafter Archäologe in jedem Falle anzugeben versäumt, wo meine Konstruktion an das Authentische ansetzt."(92)
[Alsof de hermeneutische methoden bij artefacten en andere tastbare / zichtbare zaken zomaar toegepast kunnen worden op onzichtbare zaken, in dit geval op woorden over dromen. Freud maakt niet eens een opmerking over dat verschil. Hij vult het materiaal van de casus dus aan naar zijn beste vermogen. Maar het punt is: hij vult het aan en wie weet is hij niet zo zorgvuldig als hij zelf denkt dat hij is, we moeten maar vertrouwen in hem hebben vindt hij. Tegelijkertijd merkt hij op dat hij de "Deutungsarbeit" vrijwel niet heeft weergegeven, maar alleen de "Ergebnisse" ervan.]
"Die Unfähigkeit der Kranken zur geordneten Darstellung ihrer Lebensgeschichte ..."(95)
heeft bij neurosen te maken met bewuste en onbewuste oneerlijkheid. De gaten in de herinnering worden tijdens de analyse opgevuld.
Familie: Vader en moeder, anderhalf jaar oudere broer. "Die Tochter hing an ihm mit besonderer Zärtlichkeit, und ihre frühzeitig erwachte Kritik nahm um so stärkeren Anstoß an manchen seiner Handlungen und Eigentümlichkeiten."(97), temeer omdat de vader met veel fysieke problemen te kampen had. Freud behandelt de vader met succes voor syfilis. Vandaar dat die vader vier jaar later zijn "deutlich neurotisch gewordenen Tochter"(98) voor behandeling voordroeg.
[Dat is dus al een vage interpretatie van de verhouding vader-dochter. En wanneer noem je die dochter duidelijk neurotisch? Wanneer ze lastig is en haar ouders bekritiseert? Wat was er dan met haar?]
Dora blijkt ook een tante te hebben die ongelukkig was in haar huwelijk, er in wegkwijnde totdat ze dood ging. Bovendien had ze een oom die hypochonder was. Ze trekt qua erfelijkheid en aanleg naar vaders familie, zegt Freud.
"Es war auch mir nicht zweifelhaft, daß sie sowohl mit ihrer Begabung und intellektuellen Frühreife als auch mit ihrer Krankheitsveranlagung dieser Familie angehörte. Die Mutter habe ich nicht kennengelernt."(98)
[Weet Freud dit allemaal tevoren, dat van die familie? Hij kent in ieder geval de vader. De moeder daarentegen kent hij niet, hij kent dus ook niet haar verhaal, maar neemt wel het verhaal van vader en dochter over dat ze gewoon een domme huisvrouw is met smetvrees. Dat zou dan heel zijn interpretatie al kunnen bevooroordelen. Ik zou dat allemaal niet willen weten, ik zou niets willen weten buiten hetgeen de patiënt vertelt, qua fysieke symptomen of qua verhaal. Opvallend vind ik opnieuw: ze is erg intelligent en begaafd voor haar leeftijd.]
"Das Verhältnis zwischen Mutter und Tochter war seit Jahren ein sehr unfreundliches. Die Tochter übersah die Mutter, kritisierte sie hart und hatte sich ihrem Einfluß völlig entzogen."(99)
De zoon trekt daarentegen naar de moeder. Dora heeft vanaf haar achtste "nervöse Symptome"(99) zoals ademnood, later hoofdpijn (verdwijnt als ze zestien is) en nerveus hoesten ('tussis nervosa') met soms het verlies van stem.
[Ze had dus gewoon astma of zo. Wat is daar "nerveus" aan?]
"Die Diagnose, daß es sich wieder um Nervosität handle, stand längst fest; die mannigfachen gebräuchlichen Behandlungen, auch hydrotherapie und lokale elektrisierung, blieben ohne Erfolg. Das unter diesen Zuständen zum reifen, im Urteil sehr selbständigen Mädchen herangewachsene Kind gewöhnte sich daran, der Bemühungen der Ärzte zu spotten und zuletzt auf ärztliche Hilfe zu verzichten. Sie hatte sich übrigens von jeher gesträubt, den Arzt zu Rate zu ziehen, obwohl sie gegen die Person ihres Hausarztes keine Abneigung hatte. Jeder Vorschlag, einen neuen Arzt zu konsultieren, erregte ihren Widerstand, und auch zu mir trieb sie erst das Machtswort des Vaters."(100)
[Ze was dus negatief ove artsen omdat hun behandelingen nooit resultaat opleverden en moest nu van haar vader naar Freud. Goed uitgangspunt voor een vertrouwensrelatie ... En overal hing al het etiket "nervös" aan haar ...]
"Dora war unterdes zu einem blühenden Mädchen von intelligenten und gefälligen Gesichtszügen herangewachsen, das ihren Eltern aber schwere Sorge bereitete. Das Hauptzeichen ihres Krankseins war Verstimmung und Charakterveränderung geworden. Sie war offenbar weder mit sich noch mit den Ihrigen zufrieden, begegnete ihrem Vater unfreundlich und vertrug sich gar nicht mehr mit ihrer Mutter, die sie durchaus zur Teilnahme an der Wirtschaft heranziehen wollte. Verkehr suchte sie zu vermeiden; soweit die Müdigkeit und Zerstreutheit, über die sie klagte, es zuließen, beschäftigte sie sich mit dem Anhören von Vorträgen für Damen und trieb ernstere Studien."(101)
[Kortom: ze was een gewone adolescente vrouw die geen zin had om een huissloof te worden zoals haar tante of haar moeder en tegen alle verdrukking en verwachtingen in haar intelligentie wilde gebruiken. Dat zou me ook tamelijk opstandig maken, lijkt me. Erg ziek, dat meisje ... Niet dus.]
"Die Krankengeschichte, die ich bisher skizziert, erscheint wohl im ganzen nicht mitteilungswert. »Petite hystérie« ... "(101)
[Nee, dat kun je wel zeggen. En die term 'petite hystérie' is behoorlijk denigrerend, vind ik. Maar waarom dan toch? Geen antwoord.]
Van de vader verneemt hij de achtergronden van Dora's gedrag:
"Bei meiner Patientin Dora dankte ich es dem schon mehrmals hervorgehobenen Verständnis des Vaters, daß ich nicht selbst nach der Lebensanknüpfung, wenigstens für die letzte Gestaltung der Krankheit, zu suchen brauchte."(102-103)
[Het is niet te geloven. Hij gaat af op wat de vader over zijn dochter zegt en niet op wat de dochter zelf te vertellen heeft. Totaal onacceptabel natuurlijk.]
Vriendschappelijke relaties van de vader met de K's die volgens de vader geen gelukkig huwelijk hebben. Terwijl mevrouw K. voor de vader zorgde tijdens zijn ziekte [waarom deed zijn vrouw dat niet gewoon?] ging mijnheer K. vaak met Dora wandelen. Dora paste op de kinderen van het gezin K. Tijdens een van die wandelingen zou de heer K. Dora een 'Liebesantrag' gedaan hebben. Dora liet dat via haar moeder aan haar vader weten. [Ze haatte haar moeder, hebben we al gehoord, waarom zou ze die moeder dan inschakelen? zeer onwaarschijnlijk]. Tegenover de vader ontkende heer K. dat en mevrouw K. verweet Dora te veel boeken over de liefde te lezen die haar fantasie op hol brachten. Haar vader gelooft haar ook niet hoewel hij de heer K. niet erg hoog inschat [dus hij twijfelt eerder aan zijn dochter dan aan een vent die hij helemaal niet mag, geweldig] en schrijft alle 'problemen' van Dora toe aan dat voorval. Dora eist namelijk dat haar vader het contact met de familie K, dus ook met mevrouw K. verbreekt. En hij wil dat niet want hij heeft een echte fatsoenlijke vriendschap met mevrouw K. (maar Dora weet dat ze elkaars minnaar zijn, zo blijkt later op p109). Of Freud haar maar even op andere gedachten wil brengen, zegt hij.
Freud hoort dan in zijn gesprekken met Dora dat heer K. al toen ze 14 was avances maakte:
"Er kam dann zurück, und anstatt durch die offene Türe hinauszugehen, preßte er plötzlich das Mädchen an sich und drückte ihm einen Kuß auf die Lippen. Das war wohl die Situation, um bei einem 14jährigen unberührten Mädchen eine deutliche Empfindung sexueller Erregtheit hervorzurufen. Dora empfand aber in diesem Moment einen heftigen Ekel, riß sich los und eilte an dem Manne vorbei zur Treppe und von dort zum Haustor."(105)
"In dieser, die Reihe nach zweiten, der Zeit nach früheren Szene ist das Benehmen des 14jährigen KIndes bereits ganz und vol hysterisch. Jede Person, bei welcher ein Anlaß zur sexuellen Erregung überwiegend oder ausschließlich Unlustgefühle hervorruft, würde ich unbedenklich für eine Hysterika halten, ob sie nun somatische Symptome zu erzeugen fähig sei oder nicht."(106)
[Dit is toch echt het toppunt. Hoe weet hij dat ze 'unberührt' was? hoe weet hij dat ze sexueel opgewonden werd van die opgedrongen kus? Dat alleen al laat dat typische 'hineininterpretieren' zien. Maar dan normatief: dus wanneer je van iemand walgt die zich aan je opdringt terwijl je dat niet wilt ben je hysterisch omdat je eigenlijk seksueel opgewonden bent van die aanval? Het lijkt me niet erg opwindend als iemand je tot dingen dwingt. Maar Freud vindt dat een gezond meisje van die kus seksueel opgewonden zou worden. Ik niet. Ik vind het logisch dat ze van die vent walgde en verder hoef je niet te zoeken, behalve dan dat er eens een hartig woordje met die man gewisseld zou moeten worden (en niet met Dora dus). Overigens kun je ook in het algemeen weer vragen of: 1/ Dora dit verhaal niet uit haar duim zuigt en 2/ of Freud het verhaal wel goed weergeeft.
Zijn interpretatie van het verhaal hierna is pure fantasie. Dora heeft veel kritiek op haar vader en ziet goed in - het is immers een slimme meid - dat hij haar aan de heer K. overlevert zodat hij met mevr. K. naar bed kan en zo. De heer K. van zijn kant laat de toestand tussen de vader en mevr. K. bestaan omdat hij er Dora voor terugkrijgt. Dora's vader verraadt haar dus en denkt alleen aan zijn eigen genoegens. Ze heeft terecht kritiek op haar vader. Maar, nee, Freud ziet hier allerlei achterliggend zelfverwijt en zo verder. Ze was immers medeschuldig aan alles, want had al die dingen jarenlang voor zichzelf gehouden. Het was een "stillschweigende Einwilligung in den Verkehr des Vaters mit Frau K."(113) En ze was natuurlijk eigenlijk verliefd op de heer K, trok zijn aandacht door ziekte te simuleren, paste op zijn kinderen omdat ze wist dat hij veel van zijn kinderen hield, en zo verder. Nu simuleerde ze ziekte om haar vader zo ver te krijgen om het contact met mevr. K. te verbreken, oordeelt Freud, en durft dan zoiets te schrijven als "Ich übergehe die Einzelheiten, aus denen sich ergab, wie volkommen richtig dies alles war ..."(118) Wat een arrogantie.]
"Keine seiner Handlungen [van de vader] schien sie übrigens so erbittert zu haben wie seine bereitwilligkeit, die Szene am See für ein Produkt ihrer Phantasie zu halten."(121)
[En terecht want ook dat was puur verraad. Dat is de kern van de zaak: dat ze als jonge meid verraden wordt door haar vader, moeder, gouvernante, en door het echtpaar K. Niemand houdt gewoon van haar, fijn contact met haar is er altijd met een stiekem ander doel, bijvoorbeeld dichter bij de vader te komen. Ze wordt door iedereen gebruikt.
Freud zoekt er weer meer achter en al die symtomen als het nerveuze hoesten krijgen weer een vergezochte betekenis die iets met 'perverse' seks te maken heeft. Hij doet er vervolgens bladzijden lang over om zich te verdedigen tegen het verwijt dat hij met een jonge meid over perverse seks durft te praten en zo verder. Waarbij hij zich ook laat ontvallen dat homoseksualiteit de "widrigste dieser Perversionen"(124) is die bij de oude Grieken overigens normaal gevonden werd (hij spreekt zichzelf de hele tijd tegen als het om de waardering van 'perversies' gaat).
Daarna trekt hij de conclusie dat Dora eigenlijk verliefd was op heer K. en er gewoonweg van uitgaat dat Dora de heer K. ook het gevoel gegeven zou hebben dat ze verliefd op hem was (waarmee hij stiekem het opdringerige gedrag van K. rechtvaardigt). Maar hij trekt ook de conclusie dat ze verliefd was op mevrouw K.. En uiteindelijk dat ze in de plaats van haar moeder en mevrouw K. wilde zijn en dus met haar vader naar bed zou willen, onbewust natuurlijk. Ze ontkent dat allemaal, maar daar weet Freud wel raad mee.]
"Das »Nein«, das man vom Patienten hört, nachdem man seiner bewußten Wahrnehmung zuerst den Verdrängten Gedanken vorgelegt hat, konstatiert bloß die Verdrängung und deren Entschiedenheit, mißt gleichsam die Stärke derselben. Wenn man dieses Nein nicht als den Ausdruck eines unparteiischen Urteils, dessen der Kranke ja nicht fähig ist, auffaßt, sondern darüber hinweggeht und die Arbeit fortsetzt, so stellen sich bald die ersten Beweise ein, daß Nein in solchem Falle das gewünschte Ja bedeutet. Sie gab zu, daß sie Hernn K. nicht in dem Maße böse sein könne, wie er es um sie verdient habe."(132)
"Indes hielt sie noch längere Zeit an ihrem Widerspruche gegen meine Behauptung fest, bis gegen Ende der Analyse der entschiedende Beweis für deren Richtigkeit geliefert wurde."(132)
[Doodeng, dat hele idee van weerstand en verdringing. De patiënt kan niet onpartijdig zijn, zegt Freud. De analyticus wel dan? Weer die typische pretentie van Freud dat hij objectief en wetenschappelijk bezig is het onbewuste van iemand bewust te maken, ja hij heeft het zelfs over bewijs voor zijn beweringen. Hoeveel interpretaties zouden analytici aan patiënten opdringen op die manier? En hoe vaak zou een patiënt maar toegeven aan de interpretaties van de analyticus om er maar van af te zijn? Ik denk dat Dora zich ook door Freud verraden heeft gevoeld, al weer iemand die haar afviel vanuit andere egoïstische motieven. Terecht dat ze een einde maakte aan die analysesessies.]
[Weer eindeloos geklets over een droom met interpretaties, waar geen enkele onderbouwing voor is en die me totaal onwaarschijnlijk lijken. Alles om duidelijk te krijgen dat Dora iemand was die masturbeerde, en zo verder. Hij haalt er zelfs Fliess' theorieën voor van stal.]
"Ich fand es überhaupt noch der Erklärung bedürftig, daß sie [Dora] sich durch die Werbung K.s so schwer gekränkt fühlte, zumal da mir die Einsicht aufzugehen begann, daß die Werbung um Dora auch für Herrn K. keinen leichtsinnigen Verführungsversuch bedeutet hatte. Daß sie von dem Vorfälle ihre Eltern in Kenntnis gesetzt, legte ich als eine Handlung aus, die bereits unter dem Einflusse krankhafter Rachsucht stand. Ein normales Mädchen wird, so sollte ich meinen, allein mit solchen Angelegenheiten fertig."(163)
[Moet je zien hoe Freud de hele tijd zijn eigen waardeoordelen in de interpretatie zit in te brengen en dan ook nog op basis van gebrek aan enige kennis. Hoe kan hij weten dat K. niet lichtzinnig was? Hoe kan hij weten wat 'normale meisjes' onder dit soort omstandigheden doen? Hij verontschuldigt in feite K. - die het zoals later blijkt ook bij de gouvernante van zijn kinderen probeerde - en beschuldigt Dora - ook van jaloezie op die gouvernante - , die zich ongetwijfeld opnieuw verraden gevoeld zal hebben.
De interpretatie is weer schematisch. 'Station' wordt 'een doos' en samen met 'sleutel' hebben we het dan weer over genitaliën en verlangens naar seks. Ze wilde weer de aandacht van haar vader en nam in haar droom wraak op het gegeven dat ze die aandacht niet kreeg. En die situatie met K. in haar dromen was een 'Deflorationsphantasie'(167). O ja, dat zal het zijn, ze wilde eigenlijk met K. naar bed, maar dat wist ze zelf nog niet.
Dora kondigt op 31 december aan dat ze niet meer doorgaat met de analyse. Freud vraagt wel naar wanneer ze dat besluit nam maar niet naar waarom ze dat besluit nam. O, maar dat hoeft hij niet van haar te horen, dat weet hij zo wel:]
"Ich wußte, daß sie nicht wiederkommen würde. Es war ein unzweifelhafter Racheakt, daß sie in so unvermuteter Weise, als meine Erwartungen auf glückliche Beendigung der Kur den höchsten Stand einnahmen, abbrach und diese Hoffnungen vernichtete. Auch ihre Tendenz zur Selbstschädigung fand ihre Rechnung bei diesem Vorgehen."(174-175)
[O, het lag niet aan Freud, ze wilde wraak nemen omdat hij het bij het rechte eind had. Het was overdracht! Ze had hoe dan ook al de neiging dingen te doen waarmee ze zichzelf schade toebracht. En meer van dat zelfrechtvaardigende geklets. Ze had ongetwijfeld geen zin meer in al die onzinnige interpretaties.]
Allerlei verontschuldigingen over de wetenschappelijke onvolkomenheden in deze casusweergave.
"Die keineswegs selbstverständliche Technik, mittels welcher man allein dem Rohmaterial von Einfällen des Kranken seinen Reingehalt an wertvollen unbewußten gedanken entziehen kann, ist von mir hier durchwegs übergangen worden, womit der Nachteil verbunden bleibt, daß der Leser die Korrektheit meines Vorgehens bei diesem Darstellungsprozeß nicht bestätigen kann."(177)
Dat zou saaie lektuur opgeleverd hebben, zegt hij. En het zou te veel worden om allerlei psychologische vooronderstellingen op de achtergrond uit te werken. Maar Freud verzekert ons dat hij zo objectief mogelijk te werk is gegaan en dicht bij de waarneming is gebleven.
"Ich setze keinen Stolz darein, die Spekulation vermieden zu haben; das Material für diese Hypothesen ist aber durch die ausgedehnteste und mühevollste Beobachtung gewonnen worden. Besonders dürfte die Entschiedenheit meines Standpunktes in der Frage des Unbewußten Anstoß erregen, indem ich mit unbewußten Vorstellungen, Gedankenzügen und Regungen so operiere, als ob sie ebenso gute und unzweifelhafte Objekte der Psychologie wären wie alles Bewußte; aber ich bin dessen sicher, wer dasselbe Erscheinungsgebiet mit der nämlichen Methode zu erforschen unternimmt, wird nicht umhin können, sich trotz alles Abmahnens der Philosophen auf denselben Standpunkt zu stellen."(177-178)
[Freud vindt dat we maar vertrouwen in hem moeten hebben. Erg wetenschappelijk is dat. Hij zegt zelf dat hij allerlei onderbouwend materiaal niet opgenomen heeft - weer met de vaker verkochte smoesjes: het zou te veel worden, het zou saaie lektuur opleveren - zodat we dus weer niet zelf kunnen bevestigen dat zijn conclusies kloppen. We moeten maar in hem geloven: we kunnen er van uitgaan, stelt hij, dat hij niet gespeculeerd heeft en dicht bij zijn waarnemingen is gebleven en is van mening dat als we zelf met de psychoanalytische techniek met Dora gewerkt zouden hebben, dat we dan tot dezelfde conclusies gekomen zouden zijn als hij. Als je dat leest kun je toch alleen maar gillend van het lachen over de grond liggen rollen? Als er iemand speculeert is het Freud. En al die excuses zijn allemaal manieren om zichzelf immuun te maken voor kritiek. Er is helemaal niets controleerbaar aan al zijn beweringen in deze casus en zijn beweringen zitten vol met stiekeme waardeoordelen.]