Zwarte tekst is tekst die de inhoud van een boek verkort en zo feitelijk mogelijk samenvat.
Blauwe tekst in een citaatkader geeft letterlijke citaten uit een boek weer.
Donkerrode tekst tussen teksthaken geeft mijn commentaar weer.
Vet zwart: Boek helemaal gelezen en samengevat.
Vet notitierood: Boek deels gelezen of aan het lezen.
Vet oranje: Boek ooit gelezen en samengevat op papier, maar niet gedigitaliseerd.
Vet lichtgroen: Boek ooit gelezen, maar geen papieren of digitale samenvatting.
Mensen brengen vandaag de dag vaak standpunten naar voren zonder enige onderbouwing. Onwelgevallige informatie wordt genegeerd, tegenargumenten worden weggepraat door op de man of de vrouw te spelen, en meer van dat soort gedrag waar niemand iets mee opschiet. En, nee, dan heb ik het niet alleen over al het geklets op de sociale media of over politici ...
Schijn bedriegt. Soms lijkt het net of mensen over bepaalde kwesties best rationeel met elkaar debatteren, terwijl in die gesprekken voor de goede waarnemer in feite alleen maar machtsspelletjes gespeeld worden of rancune gespuid wordt of stokpaardjes bereden worden. Argumenten voor opvattingen worden nauwelijks gegeven, laat staan dat er argumenten tegen elkaar afgewogen worden en dat die kritisch beoordeeld worden.
En dan heb ik het nog niet eens per se over normatieve discussies, discussies dus die gaan over wat in een bepaalde situatie belangrijk en onbelangrijk, wenselijk en onwenselijk, goed en slecht, rechtvaardig en onrechtvaardig gevonden wordt. Met name het gebrek aan rationaliteit in normatieve discussies, gesprekken, opvattingen, en zo verder, vind ik fundamenteel verontrustend. Mensen roepen geregeld de meest belachelijke dingen zonder ook maar een seconde na te denken over de verdedigbaarheid van wat ze beweren of over het effect dat wat ze roepen heeft op andere mensen. Het gebrek aan zelftwijfel, aan zelfkritiek, aan verantwoording en rechtvaardiging van standpunten is ontstellend.
Met normatieve rationaliteit wordt dus vernietigend omgesprongen, men veegt er de vloer mee aan. Maar tegelijkertijd zeggen mensen wel de hele tijd dat alle meningen en opvattingen gelijkwaardig zijn. 'Dat is jouw verhaal, ik heb een ander verhaal' of 'dat is jouw mening, ik heb een andere mening'. Dat is tegenwoordig dé truc om niet meer na te hoeven denken.
Ik vind het erg belangrijk dat mensen zich kunnen en willen verantwoorden voor de opvattingen die ze hebben en de keuzes die ze maken. Voor zichzelf en naar anderen toe. Hoe sterk je gevoelens ook zijn over een kwestie, wat je voelt is nog niet per se terecht of zelfs maar waar. En je standpunten niet willen onderbouwen, je afwegingen voor bepaalde keuzes niet willen vertellen helpt niet echt als je met andere mensen wilt samenleven. Het is in veel situaties dus belangrijk om je verstand te gebruiken, om rationeel te zijn en het is even vaak bijzonder belangrijk om allerlei vormen van irrationaliteit zoals bijgeloof, religie, samenzweringstheorieën, en andere bullshit te vermijden. Zie voor dat laatste de afdeling Mens en samenleving / Maatschappijvisies / Conservatisme.
De vraag die ik me hier stel wordt dan wat rationaliteit inhoudt. Wat bedoelen we met dat begrip en hoe belangrijk is rationaliteit eigenlijk als je rationeel zijn afzet tegenover emotioneel zijn? Moeten we in alle omstandigheden rationeel zijn of hangt dat er maar net van af? En wat heeft rationaliteit met kennis te maken?
In het verleden heb ik me dan ook erg bezig gehouden met waarden en normen, moraal, ethiek, en dergelijke. Ik werkte uit wat al die begrippen betekenden. Dat was dus in het predigitale tijdperk en ik heb weinig voor deze website. Tegenwoordig houd ik me meer bezig met het signaleren en bespreken van waarden en normen in boeken, artikelen en films / tv-series.
Ik denk dat we ook vandaag de dag nog steeds veel kunnen hebben aan de idealen zoals die tijdens de periode van de Verlichting verdedigd werden: wantrouwen tegenover autoriteiten, zelf nadenken en mondig zijn, werk maken van wetenschappelijk onderzoek van de ene kant en bijgeloof / religie bestrijden van de andere kant, werken aan gelijkheid van burgers, aan burgerrechten, en zo verder.
Vanaf het begin was er een reactie tegen dat Verlichtingsdenken, vooral vanuit de hoek van mensen die niet zo veel op hebben met rationaliteit en meer hebben met gevoelens en emoties en spirituele zaken zoals veel schrijvers van de Romantiek. Ook veel conservatieven en religieuze mensen waren uiteraard tegen, omdat die profiteerden van hoe de stand van zaken was en op machtsposities zaten.
Ook de laatste decennia zijn er allerlei intellectuelen - bijvoorbeeld in de hoek van het postmodernisme - die roepen dat die verlichtingsidealen teveel belang hechten aan zekerheden wat dan geleid zou hebben tot de dictatoriale regimes van fascisme, nazisme, stalinisme, maoisme in de 20ste eeuw. Ik vind dat een onzinnig standpunt.
Dat is al lang een trend bij bepaalde groepen intellectuelen, om uit de teloorgang van de religie de conclusie te trekken dat mensen geen moreel kompas meer hebben, dat alle waarden en normen relatief zijn geworden, dat niets zeker is. Denk aan Dostojewski, denk aan Nietzsche. Dat wordt wel nihilisme genoemd: geloven in niets.
Ook het postmodernisme neigt er toe om alles te relativeren. Maar naar mijn smaak houden veel intellectuelen in die hoek er wel heel simpele opvattingen op na. Ook al bestaat er geen absoluut ware kennis, dan betekent dat nog niet dat we kunnen beweren wat we willen. Ook al zijn er geen universeel geldige waarden en normen, dan betekent dat nog niet dat we kunnen doen waar we zin in hebben en dat we alles mogen vinden wat we willen.
Ik vind dat nihilistische en postmoderne opvattingen leiden tot denkluiheid en irrationaliteit en dat we daar maatschappelijk gezien inmiddels de gevolgen van ondervinden. Denk aan het gemak waarmee mensen samenzweringstheorieën aanhangen of aan reacties op sociale media.
Normatieve rationaliteit gaat samen met verantwoord handelen. Je kunt namelijk pas verantwoord handelen wanneer je je afwegingen en redenen kunt geven voor wat je aan handelingen verrichtte. Het thema 'handelen' integreert als vanzelf allerlei kwesties die belangrijk zijn voor mens en samenleving zoals kennis van zaken, rationeel afwegen van alternatieven, inzicht in interpretaties en in context, vrijheid en verantwoordelijkheid voor je keuzes, en zo verder. Ik denk dat verantwoord handelen de tegenhanger is van nihilisme en postmodernisme.