Fenomenologie Hermeneutiek Kennissociologie Logisch positivisme Algemeen Popper SciëntismeZwarte tekst is tekst die de inhoud van een boek verkort en zo feitelijk mogelijk samenvat.
Blauwe tekst in een citaatkader geeft letterlijke citaten uit een boek weer.
Donkerrode tekst tussen teksthaken geeft mijn commentaar weer.
Vet zwart: Boek helemaal gelezen en samengevat.
Vet notitierood: Boek deels gelezen of aan het lezen.
Vet oranje: Boek ooit gelezen en samengevat op papier, maar niet gedigitaliseerd.
Vet lichtgroen: Boek ooit gelezen, maar geen papieren of digitale samenvatting.
Vanaf het allereerste begin van de filosofie is er nagedacht over problemen die te maken hebben met het verwerven en verwerken van kennis of - moderner - het verwerven en verwerken van informatie.
Dat is natuurlijk niet zo vreemd. Mensen zijn bij vrijwel al hun handelingen afhankelijk van wat hun zintuigen aan informatie aanleveren. Bedenk maar eens wat er zintuiglijk allemaal gebeurt wanneer je de straat oversteekt. Het zou toch wel prettig zijn als die zintuiglijke informatie betrouwbaar is: geen auto zien terwijl hij er wél is, dat is pijnlijk. Eveneens belangrijk zijn de dingen die mensen tegen elkaar zeggen, de rapportages, de verhalen, de waarschuwingen, de opmerkingen. En ook daarvan geldt dat de betrouwbaarheid in veel gevallen belangrijk is. Zo zou het prettig zijn dat het waar is als iemand tegen me zegt dat ik rustig kan oversteken omdat er niets aan komt.
Maar wat is waarheid als we in het leven van alledag merken:
En hoe weten we eigenlijk dat mensen zich vergissen, liegen, kletspraat uitslaan? En hoe weten we zeker dat zij zich niet vergissen? Hoe kunnen we dat controleren? Dat kunnen we toch alleen wanneer we al die uitingen kunnen afzetten tegen de feiten, kunnen afmeten aan de waarheid? Maar hoe kunnen we dan weten wat feiten zijn en wat waarheid is? We weten dat het vaak iets te maken heeft met dat we dingen met eigen ogen kunnen zien, met waarneming van 'hoe het werkelijk is'. Tja, dat is gemakkelijk als de discussie gaat over of er nog een pak melk in de koelkast staat. Maar het wordt al een stuk lastiger wanneer we er iemand van moeten overtuigen dat de demente tante Sarah boos is of pijn heeft. Of wanneer we proberen te verdedigen dat bepaalde atoomdeeltjes zus en zo bestaan. Je voelt de stortvloed van vragen en problemen die hier uit voort kunnen komen.
Over kennis
Kennis is binnen de filosofie en voor allerlei denkers en onderzoekers een belangrijk onderwerp. Vaak is de fundamentele vraag hoe zeker we kunnen zijn van wat we denken te weten. Is objectieve kennis mogelijk? Of is alles wat we weten subjectief en onzeker? Descartes, Hume en Kant waren daar intensief over aan het nadenken. Nog later ontwikkelden zich hele scholen die een bepaalde benadering probeerden te onderbouwen, zoals de fenomenologie.
Hermeneutiek is simpel gezegd de kunst van het interpreteren. We hebben het in eerste instantie dan nog steeds over kennisverwerving. In veel contexten is het noodzakelijk om verantwoord te interpreteren. En dat is ingewikkeld. Je beweegt je hier tussen subjectief en objectief in. Wanneer is een interpretatie betrouwbaar en wanneer niet? Hoe kunnen we weten dat de ene interpretatie betrouwbaarder en juister is dan de andere.
Kennissociologie stelt dat het verwerven van kennis, ook van wetenschappelijke kennis, is verbonden met sociale structuren, met de samenleving. De ene samenleving legt meer nadruk op de controleerbaarheid van kennis dan de andere, om maar eens iets te noemen. Hoe ver gaat die samenhang? Maakt die samenhang alle kennis relatief of is er wel degelijk sprake van universele kennis die al die verschillende samenlevingen overstijgt?
Over taal
Taal speelt een grote rol in de communicatie tussen mensen in het algemeen en ook in wetenschap is taal een fundamenteel gegeven. Maar taal leidt vaak tot misverstanden en tot schijnproblemen. Het logisch positivisme dacht een weg gevonden te hebben om die te vermijden met een universele logische taal. Maar zo simpel bleek het toch ook weer niet.
Hoe dan ook: het misbruik dat door allerlei mensen van taal gemaakt wordt zou ons bescheiden moeten maken over wat mensen met elkaar kunnen. Wat we menen te weten en ook wat we voelen is sterk afhankelijk van taal. Daarom ontstijgt kennis in veel gevallen niet het niveau van persoonlijke meningen, zoals Plato al zag.
Over wetenschap
Op een gegeven moment werden er methoden ontwikkeld om kennis te verwerven op een betrouwbaarder manier dan voorheen. Allerlei wetenschappen en wetenschappelijke methoden werden ontwikkeld die leidden tot meer controleerbaarheid en validiteit van kennis. Maar kunnen we hier van 'waarheid' spreken? We zien wel vaker dat mensen een dogma maken van de wetenschappelijke manieren van denken en kennis verwerven. Dat wordt sciëntisme genoemd. Hoe werkt wetenschap en hoe objectief is wetenschappelijke kennis eigenlijk? Allerlei denkers hebben zich het hoofd gebroken over dat soort vragen. Karl Popper is er maar een van.
De psychoanalyse is één van de vele benaderingen op het terrein van de psychologie en psychiatrie waarbinnen beweringen gedaan worden over innerlijke psychische processen die niet zonder meer waarneembaar zijn. Maar hoe betrouwbaar zijn die beweringen? De psychoanalyse vormt wat mij betreft de illustratie van allerlei problemen op het vlak van kennisverwerving.
Darwins tot in detail onderbouwde beweringen en theorieën over de evolutie zijn vaak aangevallen, vooral vanuit de hoek van christenen die vonden dat de waarheid over de schepping en haar ontwikkeling in hun heilige boek te vinden was en nergens anders (creationisme). Wetenschap en geloof komen hier met elkaar in botsing. Vooral in de VS worden het creationisme en de opvatting van 'intelligent design' verdedigd tegen alle wetenschappelijke feiten in. Ook deze discussie vormt een erg goede illustratie van de problemen rondom kennisverwerving, waarheid, en zo verder.