(6) Inleiding

Dit boek gaat over het volgende:

"Wat is de maatschappelijke positie van vrouwen in de landen waarvan een meerderheid van de bevolking moslim is? Welke veranderingen vinden er plaats? Welke krachten – politiek, religieus, sociaal-economisch, demografisch – sturen het leven van de 750 miljoen moslimvrouwen die de wereld telt? In hoeverre nemen zij hun lot in eigen hand? Waar gaan ze heen?" (6)

De auteur heeft er de wereld voor rondgereisd en mensen geïnterviewd.

[Maar wie heeft hij - juist als man - kunnen spreken? Daar lijkt me toch sprake van een probleem. In de Verantwoording zegt hij er iets over, maar dat is oppervlakkig. Waar het omgaat is dat hij als man weliswaar met Moslim-vrouwen kon praten, maar dat het daarbij waarschijnlijk al snel ging om vrouwen uit de rijkere milieus die de kans kregen zich wat te emanciperen. Met andere woorden: de vrouwen met wie hij sprak zijn waarschijnlijk niet representatief voor vrouwen in de Islam. Ik betwijfel dan ook of Vreeken 'algemeen geldige uitspraken' over de Islamitische wereld kan doen.]

"Mijn uitgangspunt was en is: de rol van vrouwen in de samenleving wordt niet in de eerste plaats door de godsdienst bepaald, maar door sociaal-economische omstandigheden en door politieke en maatschappelijke machtsverhoudingen. Dát maakt dat de toonsoort van dit boek er een is van optimisme, niet van wanhoop. Waar het om gaat, is of de status van de vrouw in de moslimwereld, voor eens en altijd sinds de dagen van de profeet, in graniet gemetseld staat. Mijn hypothese aan het begin van mijn missie was, dat dit niet het geval is. " [mijn nadruk] (7-8)

[Maar die godsdienst bepaalt juist die machtsverhoudingen! En er zijn altijd individuen die door een toevallige samenloop van omstandigheden een andere weg vinden. Bijvoorbeeld omdat ze uit een rijker of intellectueler milieu komen. Dat zegt alleen niets over hoe het in grote lijnen is.]

"Het slechte nieuws is dat wat ik op mijn reizen in de islamitische wereld als verslaggever van de Volkskrant wel degelijk al te vaak aantrof: een door en door conservatieve, patriarchale cultuur waarin mannen het heertje zijn en vrouwen op het tweede plan komen. Traditionele opvattingen over de heiligheid van de familie, de kuisheid van de vrouw en de rolverdeling der seksen zijn – ook al komen ze overal voor – in moslimculturen meer vastgeroest dan elders. Dat komt ook doordat de tweederangs status van vrouwen in de familie in de meeste moslimlanden is verankerd in wetten die teruggrijpen op de sharia, het islamitisch recht. Helemáál uniek is de islam hierin niet: ook hindoes en joden kennen vrouwonvriendelijke familiewetten.(...)
Te vaak ook trof ik uitwassen aan van de ondergeschiktheid. Echtgenotes slaan leek soms net zo bij het leven te horen als ontbijten en televisie kijken. In sommige streken worden jonge vrouwen gedood als ze de ‘eer’ van de familie hebben geschonden. In delen van Afrika worden jonge meisjes genitaal verminkt.
Met de religie hebben zulke zaken vaak geen directe band, maar wat dan nog: het gebeurt." [mijn nadruk] (10)

[Dat is bijzonder naïef. Natuurlijk hebben die zaken wel een directe band met religie.]

"Veel indertijd bestaande tradities zijn door de islam ingelijfd en vormen sindsdien met de religie een vaak onontwarbare kluwen. Besnijdenis en islam hebben niets met elkaar te maken, polygamie daarentegen is een goed voorbeeld van een door de religie geannexeerd cultureel gebruik."(11)

[De auteur spreekt zichzelf nogal tegen. Hij schrijft hier zelf: religie vertegenwoordigt ouderwetse waarden en normen. Precies: achterlijke sociale praktijken: vrouwvijandigheid en seksvijandigheid spelen er een hoofdrol in. Dus alle ellende die hij hiervoor beschreef heeft wel degelijk met religie te maken. En ja, besnijdenis heeft daar net zo goed mee te maken.]

(12) 1 - Méér dan sloven en baren

"Hoe zei Valentine Moghadam het ook alweer? De status van vrouwen in islamitische samenlevingen is noch uniform, noch onveranderlijk, noch uniek. Dat de islamitische wereld niet uniform is, was onmiskenbaar toen ik kennismaakte met landen waar moslims wonen."(18)

Ruba Saqr wordt besproken.

[Dat is dus een voorbeeld van iemand uit een rijker, intellectueler milieu. En die daardoor kon ontsnappen.]

"Ik heb mijn eigen weg in het leven gebaand – een totáál andere weg dan mijn broers en vader wilden. Maar ze respecteerden me. Om vrij te zijn, moet je vrij zijn van binnen."(23)

[Dat getuigt van weinig inzicht in haar situatie. Ze vergeet even dat haar vader en haar broers blijkbaar niet autoritair hun wil aan haar oplegden zoals dat in de meeste conservatieve milieus gebeurt. Ze kreeg dus thuis al de ruimte, die er zo vaak niet gegeven wordt aan vrouwen.]

Daartegenover Fatieha Mansour Nasr.

[Die vooral haar man laat praten trouwens, dus wat is het waard wat ze zegt? Heeft Vreeken ooit van sociaal wenselijke antwoorden gehoord?]

[Pas op p. 29 laat Vreeken het woord 'klasse' vallen? Juist aan deze twee geïnterviewden kun je al zien dat klasse allesbepalend is. Kom je uit een hoger milieu, heb je geld en een familienaam die staat voor rijkdom, verkeer je in een netwerk van mensend ie de macht hebben, dan kun je je meer permitteren, zelfs in het afwijken wat betreft waarden en normen.]

"Het beeld is, al met al, divers. Niettemin maken, grosso modo, de vrouwen in de islamitische wereld in het onderwijs een geweldige inhaalslag. En onderwijs is de sleutel tot alles. Zelfbesef. De arbeidsmarkt en economische weerbaarheid. Actieve deelname aan de maatschappij. Politieke participatie. Een sterkere positie in de familie. Betere gezondheid, seksuele assertiviteit en kleinere gezinnen."(38)

[Ja, natuurlijk verandert ook wel wat. En inderdaad speelt naar school kunnen gaan daar een grote rol in. Maar zoals de auteur zelf al aanduidt: sluit het onderwijs aan op een arbeidsmarkt? En ik heb nog meer vragen: mogen die vrouwen wel werken? en wat als ze trouwen? en hoe zit het met die maatschappelijke en politieke participatie? Ik denk dat dat helemaal niet zo mooi gaat als hier gesuggereerd wordt.]

Kleinere gezinnen zijn ook belangrijk om vrouwen meer kansen te geven.

"‘De’ moslimvrouw is bezig te veranderen van een onwetende, analfabete broedmachine in een geletterde burger met een klein gezin. Dat biedt deze generatie vrouwen de mogelijkheid hun leven aan méér te besteden dan sloven en baren. Ze kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt en meedoen in de politiek."(41)

[Over een jaar of 50 tot 100 misschien. Hij wijst er zelf al op dat dat in de Arabische landen nog maar weinig gebeurt. Hij geeft hierna zelf alle redenen waarom dat niet snel zal veranderen, behalve voor geprivilegieerde enkelingen. En toch is hij de hele tijd zo positief over de ontwikkelingen. Dat bijt elkaar nogal. vind ik. En wat zegt een cijfer over arbeidsparticipatie als vrouwen alleen mogen werken in de meest smerige en mensonterende omstandigheden waar ze net zo uitgebuit worden als thuis (denk aan de 'sweatshops'), terwijl mannen de leuke banen hebben?]

"In sommige gedekoloniseerde staten liepen de revoluties vast, faalde het economisch beleid en vervielen de nieuwe elites in autoritarisme, corruptie en zelfverrijking. De oppositie greep vaak terug op de islam als ideologische basis. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig beleefde de moslimwereld een eerste golf van islamisering en sharia-isering."(56)

"Met honderden miljoenen aan Saoedische oliedollars wordt in de hele islamitische wereld propaganda bedreven voor de salafistische stroming in de islam. Gematigde varianten van de religie kregen geduchte concurrentie. Economische stagnatie, anti-westerse wrok en onvrede over corrupte, vaak seculier-nationalistische regeringen voedden vanaf de jaren zeventig de politieke islam." [mijn nadruk] (60)

[En dat is nog steeds zo. In wat nu volgt over de hoofddoek is Vreeken ook al weer zo optimistisch en stelt hij geen vragen bij die zogenaamde vrije keuze die vrouwen zeggen te maken.]

"De hoofddoek heeft twee voordelen. Ten eerste stelt de sluier meisjes en vrouwen uit traditionele milieus in staat zich maatschappelijk te ontplooien. Ongesluierd zouden ze het zich nooit kunnen veroorloven te doen wat ze nu doen: studeren, werken, met het openbaar vervoer reizen – met andere woorden: een leven leiden buiten het directe toezicht van mannelijke familieleden. Dit is geen gezochte goedpraterij van de hoofddoek – daarvoor heb ik het te veel jonge vrouwen te vaak te oprecht horen uitleggen.
Ten tweede kan de sluier, als harnas van zedigheid, vrouwen beschermen tegen ongewenste aandacht en handtastelijkheden van mannen." [mijn nadruk] (66)

[Wat is er fout aan dit plaatje? Van alles. Vreeken weet blijkbaar wanneer vrouwen oprecht zijn. Echt? Dat is een. Maar nog erger: het is de omgekeerde wereld. Het zijn niet de mannen die zich veranderen in mensen die gelijkheid en gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen nastreven. Nee, het zijn de vrouwen die zich met een hoofddoek aanpassen aan een wereld waarin mannen juist niet veranderen en de dienst uitmaken ook nog. Waarom hebben vrouwen hoe dan ook een hoofddoek nodig om veilig over straat te gaan of te reizen? Zou hij die vraag gesteld hebben aan die vrouwen in interviews? Wat zouden ze gezegd hebben? Zo zijn mannen nu eenmaal? En als illustratie van dat de auteur zichzelf gemakkelijk tegenspreekt:]

"Geen misverstand: de boerka is een eenpersoons gevangenisje. Maar af en toe ook mooi makkelijk, zo werd me in Afghanistan maar al te vaak verteld: je hebt nergens last van, je valt niet op, niemand doet je wat. Alleen: dit is bij de gratie van een cultuur waarin onbedekte vrouwen kennelijk voor het grijpen zijn, letterlijk. Het zou rechtvaardiger zijn als al die mannen in een kuisheidstent moesten lopen." [mijn nadruk] (66)

[Precies. En dat geldt dus ook voor de hoofddoek.]

Over Diala Khasawnih:

"Ze was een dochter uit een liberale, ontwikkelde familie en groeide op in een linkse, seculiere omgeving. De vrouwen in de familie van moeders kant hadden allemaal gestudeerd. Haar grootmoeder ging al in de jaren dertig naar de universiteit. Haar ouders scheidden toen ze zes was. ‘Door mijn moeder ben ik geworden wie ik ben,’ zei ze. Moeder (een klinisch psycholoog), tantes, grootmoeder: een wereld vol sterke vrouwen. De familie was godsdienstig, zoals iedereen, maar ‘ik groeide niet op met een moslimidentiteit’." [mijn nadruk] (68)

[Ook iemand uit de hogere geprivilegieerde milieus. Wat hebben al die conferenties die Vreeken zo positief beschrijft uiteindelijk opgeleverd voor de bevrijding van vrouwen?]

"Hoe dan ook ben ik sinds Caïro en Beijing genezen van het cynische denkbeeld dat internationale conferenties per definitie praatcircussen zijn waar ‘een hoop geluld’ wordt en een heleboel papier geproduceerd, ‘zonder dat er iets uitkomt’.
Iets dergelijks geldt voor internationale mensenrechtenverdragen. Daarin is steevast de gelijkheid van man en vrouw vastgelegd, te beginnen in 1948 bij de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, later het Bupo-verdrag voor burger- en politieke rechten en het Esocul-verdrag over sociaal-economische en culturele rechten." [mijn nadruk] (78)

[Maar wat is er dan precies uitgekomen, wat hebben die conferenties concreet opgeleverd voor de vrijheid om te kiezen van vrouwen bijvoorbeeld? Hebben Arabische landen hun wetgeving daarop aangepast? En is die wetgeving ook omgezet in praktijk? Welnee.]

"De islamitische landen gaven zich niet zonder slag of stoot gewonnen voor het vrouwenverdrag. Tijdens debatten in de VN vlogen verwijten over de tafel van cultureel imperialisme en religieuze intolerantie en werd gewaarschuwd voor ‘misbruik van de conventie voor doctrinaire aanvallen op de islam’." [mijn nadruk] (79)

[En er werd tijdens die conferenties vast niet eens gezegd dat religie op zich al niet deugt ... Het probleem van cultureel imperialisme tegenover cultureel relativisme is immens. Het betekent dat er grondig over waarden en normen gepraat zou moeten worden buiten elke religie om. Dus ook over de waarden en normen van het Westen. Het is te gemakkelijk om over 'de slechte toestand van de mensenrechten / vrouwenrechten / kinderrechten' in een land als China of Saudi-Arabië te praten als je niet durft na te denken over hoe het met die rechten precies gesteld is in Westerse landen en over hoe de relatie ervan is met het economische systeem, en zo verder.]

"Is de tweederangs positie van vrouwen een onvermijdelijk gevolg van de inhoud van de Koran? Volstrekt niet. (...) Veel minder gunstig voor vrouwen is de Hadith, de overleveringen van de profeet, alles wat Mohammed tijdens zijn leven zou hebben gezegd en gedaan ... "(81)

[Dat maakt niet uit. 'Heilige geschriften' worden door machthebbers altijd zo geïnterpreteerd als voor hen goed uitkomt. De bijbel is ook altijd gebruikt om de machthebbers hun gang te kunnen laten gaan. Het gaat dus om de praktijk die er is en die zogenaamd met die 'heilige geschriften' te maken heeft, het gaat om de hele context. Dat geanalyseer van tekst zoals Vreeken hier doet - en vele anderen ook doen - is dus nogal zinloos. Bovendien is Vreeken weer te gemakkelijk: ook al staan er in de koran niet zo veel negatieve passages over de vrouw, er staan heel veel passages over de vanzelfsprekende machtspositie van mannen.]

"Genoeg over de Koran. Eigenlijk vind ik die Koran helemaal niet zo interessant. Ik onderschat niet het belang van de ‘nieuwe ijtihad’, waaraan moslimfeministen werken. Maar ik geloof niet dat emancipatie van de vrouw uiteindelijk het resultaat zal zijn van een theologisch debat.
Net zo min geloof ik dat de uitkomst van dat debat wordt bepaald door de zuivere kracht van de argumenten. Doorslaggevend is de dynamiek van sociaal-economische, politieke en maatschappelijke krachten. Laat er geen misverstand over bestaan: religie ís een van die krachten, en niet een van de geringste. Maar ik doel dan op de islam als maatschappelijk fenomeen, niet op de godsdienstige inhoud ervan." [mijn nadruk] (91)

[Zo is het maar net. Maar als Vreeken dat echt vindt, waarom dan bladzijden volpennen over interpretaties van de Koran zoals hiervoor? Dat is dan behoorlijk zinloos, nietwaar? Het woord 'moslimfeministe' is trouwens een contradictio in terminis: Je kunt niet feministe zijn en een religie aanhangen / gelovig zijn / goden accepteren.]

"Dat brengt me op een van de ontdekkingen tijdens mijn reizen: de vrije markt kan een breekijzer zijn voor emancipatie. Overal zag ik vrouwen die aan de beknelling van de wet, de traditie, de patriarchale staat en de old boys networks waren ontsnapt via economische zelfstandigheid. De modekoningin van Senegal, de chocoladefabrikante in Jordanië, de directrice van de Iraanse meubelgigant: allemaal hadden ze een veld gecreëerd waar ze zélf de regels van het spel bepaalden. Clubs van zakenvrouwen – groot en klein – bleken oases van autonomie." [mijn nadruk] (92)

[Mijn hemel, het kapitalisme als de grote bevrijder. Hoe naïef weer. Voor hoeveel vrouwen zou dit gelden? Zou tante Fatima uit de sloppen van Cairo ook het geld kunnen lenen om een fabriek te beginnen? Ik denk het niet.]

(94) 2 - Dubai - Strepen in het zand

Dr. Fatima Al Shamsi wordt geïnterviewd, de "leergierige dochter van welgestelde, analfabete ouders"(95).

"Fatima al Shamsi is exemplarisch voor wat er gebeurt met de vrouwen van de kleine Golfstaten. Met een reuzensprong hebben ze drie eeuwen afgelegd. Hun geheim heet ‘onderwijs’, hun toverstokje heet ‘aardolie’."(98)

[Lekker generaliseren. Zijn de Emiraten exemplarisch voor het Midden-Oosten? De Islam is er staatsgodsdienst. Liepen de jonge meiden niet rond in sheila en abaya (zwarte hoofddoek, zwart lang alles verhullend gewaad)? ]

"Van oudsher – tot niet heel lang geleden – was de arbeidsparticipatie van vrouwen in de wereld nergens zo laag als in de Golfregio. Een verklaring daarvoor schemerde nog steeds door in de gesprekken die ik tijdens de drie lange dagen en avonden in het Madinat aanknoopte met studentes van Zayed, over hun leven, hun ideeën, hun toekomstplannen. Aan ambitie geen gebrek. Bankmanager. Diplomaat. Iets in de pr. Interieurontwerper. Minister. Maar ook: moeder. Het M-woord.
Moeder worden is voor de vrouw in de Golf het hoogste ideaal, de essentie van het bestaan, de vervulling van haar diepste verlangen. In het panel met Arabische power ladies zat milieutopvrouw Habiba Al Marashi. Zij zei: ‘De eerste en belangrijkste rol die een vrouw heeft is in het gezin. Als ik mijn kinderen niet goed kan grootbrengen en mijn man steunen, zou al het andere niets betekenen. Eerst komen mijn kinderen en mijn man. Dan pas mijn carrière. Het werk moet een betere moeder en vrouw van je maken, een betere partner voor je man. Als je dat niet kunt, ga dan niet werken. Moederschap gaat boven alles.’
Het is een uitspraak die onderschreven zou worden door misschien wel veertig procent van de vrouwen (en mannen) in Nederland. En Habiba was de enige die het zo krachtig benadrukte. Toch weerspiegelt het waarschijnlijk hoe de meeste Emirati vrouwen in het leven staan. Het past in het beleid en het wereldbeeld van de regerende sjeiks." [mijn nadruk] (103-104)

[Dat is dus conservatief denken. Jonge vrouwen die anders denken en bijvoorbeeld de rol van mannen willen veranderen vormen een grote uitzondering.]

"Ten hemel schreiend zijn de verhalen van de meest geëxploiteerden onder de gastarbeiders, de ‘domestic workers’, meisjes en vrouwen in de huishouding. Onzichtbaar zijn ze, 24 uur per dag beschikbaar en overgeleverd aan de luimen en grillen van de man des huizes, zijn vrouw en zijn kinderen. Natuurlijk zijn niet alle werkgevers kwaadaardig, maar overvloedig zijn de getuigenissen van seksueel misbruik, mishandeling en slavenarbeid.(...) Maar geen woord, drie dagen lang. Er leek een samenzwering van stilzwijgen te bestaan over de domestics. Het was voor mij de grootste deceptie van Women as Global Leaders. Pas wanneer ik vrouwen ernaar vroeg, leek hun een licht op te gaan, een beetje verbaasd. O ja, de hulp in huis, vanzelfsprekend, die hebben we ook – als betrof het de schemerlamp."(115)

[Typisch voor mensen met geld allemaal. Met andere woorden: dit Women as Global Leaders is een slecht voorbeeld wanneer je wilt kraaien over de vooruitgang in de situatie van vrouwen in de Islamitische wereld. Het gaat om bevoorrechte vrouwen, kinderen van rijke mensen, die een tijdlang hun spelletje mogen spelen zolang ze maar willen trouwen en moeder worden. ]

"‘Er is een groep jonge Emirati vrouwen die verbazingwekkend zijn,’ vertelde onderzoekster Rima Sabban. ‘Vooral in de financiële sector. Ze zijn beter dan wie ook.’ Sabban ging tijdens een week van financiële onrust een dagje kijken op de aandelenbeurs van Dubai. ‘Ik wist niet wat ik zag. Jonge vrouwen als handelaars. Snel, resoluut, agressief. En mooi! Met hun shaila en abaya van dure ontwerpers trekken ze meer aandacht dan westerse vrouwen.’" [mijn nadruk] (121)

[Wat klopt er niet aan dat plaatje? Wat zou er gebeuren als ze die hoofddoek en dat gewaad zouden weigeren te dragen? En wat zal er gebeuren als ze een man tegenkomen en willen trouwen? Want we lezen de hele tijd dat mannen volgens diezelfde vrouwen niet willen emanciperen.]

"Zo werd gaandeweg duidelijk wat de piketpaaltjes zijn van de opmars van de vrouw in de Emiraten. Deelname aan de politiek: graag, maar wel op de manier die de sjeiks voor ogen hebben. Onafhankelijke, lastige vrouwenorganisaties: geensprake van. Het zakelijke en culturele klimaat in de toverstad is liberaal, maar de regerende adel houdt de regie strak in handen. Wat verandert, is de sociaal-economische positie van vrouwen – niet meer en zeker niet minder. Het beeld van de Emiraten is exemplarisch voor de andere kleine oliestaten in de Golf: Koeweit, Qatar, Bahrein en Oman." [mijn nadruk] (122)

[Voor Vreeken is het glas blijkbaar altijd halfvol en nooit halfleeg. Ik zou wel eens willen weten hoe de toestand na de Arabische lente is geworden. Als ik Altahawy mag geloven is veel van die 'vooruitgang' weer teruggedraaid.]

Vañia Carvalho-Pinto - een antropologe die hij ook interviewde - bevestigt het beeld dat Vreeken schildert. En dan zegt ze ineens:

"Ze had het over een maatschappelijke revolutie, maar dan wel een die beperkt blijft tot onderwijs en arbeidsmarkt. ‘Een seksuele revolutie zoals in het Westen, met controle over het eigen lichaam, is niet aan de orde. Dat is totaal onbespreekbaar.’
Toch moeten de vrouwen heel wat meekrijgen van de vrijere seksuele mores in het Westen. Ze hebben tv en internet, de stranden en het uitgaansleven van Dubai zijn filialen van het wereldomspannende moderne stadsgevoel. Leven de Arabische meisjes hier in een culturele spagaat? Ongetwijfeld. Maar wat uit het Westen komt, bevat genoeg oppervlakkige ranzigheid om het geloof in de eigen moraal overeind te houden. De diepgewortelde familiecultuur is een veilige thuishaven." [mijn nadruk] (124)

[Weer zo'n voorbeeld van hoe Vreeken recht kan praten wat krom is. Hij zegt nog net niet dat ze die seksuele revolutie 'uit eigen vrije keuze' niet willen, maar het scheelt niet veel. Vooral dat laatste zinnetje over de familiecultuur is totaal belachelijk. Dat is die familiecultuur waarin mannen de baas spelen, vrouwen zich moeten onderwerpen, geweld aan de orde van de dag is, en zo verder. Ja, echt een 'veilige thuishaven'. Het gekke is dat hij dat verderop in de tekst dan weer met me eens is. De man houdt blijkbaar van tegenspraken.]

"Prostitutie tiert welig in Dubai."(128)

[Dat is gebaseerd op Vreekens eigen indrukken in hotels en zo, niet op onderzoek.]

"De thema’s zijn steevast onderwijs en werk – niet meer en niet minder. Het gaat tot aan de voordeur, geen stap verder. Erfrecht, polygamie, huiselijk geweld? In landen als Iran, Marokko en Indonesië, die een actieve vrouwenbeweging hebben, staan ze bovenaan op de agenda, maar in de Emiraten: geen woord." [mijn nadruk] (131)

(136) 3 - Senegal en Gambia - Het mirakel van Molly

"Want wat een verschil met andere islamitische landen! De uitbundigheid, de extravertie, de vrouwen die zich niet leken te schamen voor de lichamelijke rijkdommen die Allah hun had meegegeven. Kom daar eens om in het Midden-Oosten, met zijn preutse ernst, of in de Golfstaten, met hun elegante zedigheid (maar o la la, ondertussen), of in Afghanistan en Pakistan, waar vrouwen uit een vergelijkbare sociale klasse als de dorpsvrouwen van Basseh Manne Kunda, in een situatie als deze, erbij gezeten zouden hebben als timide kostschoolmeisjes – als ze al toestemming zouden hebben gekregen van hun echtgenoten."(138)

"De zwarte islam van Senegal en Gambia is een verhaal apart. Dit deel van West-Afrika kent een bijzondere, mystieke variant van de godsdienst.(...) De West-Afrikaanse islam is altijd een tolerante islam geweest."(139)

"Het merkwaardige is dat Senegal en Gambia juist meer dan menig ander moslimland kampen met twee praktijken die vaak met de islam worden geassocieerd: polygamie en genitale verminking van meisjes en vrouwen. Precies over dat laatste ging het, tijdens onze uitgelaten sessie daar onder de mangoboom." [mijn nadruk] (140)

Het verhaal van Mba Mata Manneh over de Tostan-aanpak om die vrouwenbesnijdenis uit de wereld te helpen.

"Ik was betoverd door Molly Melching, de Amerikaanse baas van Tostan, door haar energie, haar enthousiasme, haar wijsheid, haar welbespraaktheid, haar jarenlange ervaring in de dorpen, haar toewijding aan de mensen van Senegal, het land waar ze in 1974 als student neerstreek en dat ze nooit meer verliet. Betoverd geraakt was ik ook door de feiten – overigens pas nadat ik ze had gecheckt en gedubbelcheckt, zoals een journalist betaamt." [mijn nadruk] (142)

"Bestrijden van de praktijk is moeilijker wanneer mensen denken dat het een religieuze plicht is. Anderen beroepen zich eerder op ‘de cultuur’. Beteugelen van de vrouwelijke seksualiteit is altijd de grondgedachte: de vrouwelijke lust is een gevaar voor het seksuele alleenrecht van de man. Ook het waarborgen van de maagdelijkheid speelt een rol." [mijn nadruk] (159)

"Wat in elk geval nooit meer mag gebeuren, benadrukten Molly Melching, Francesca Moneti en Elise Johansen, is de vernederende manier waarop de afgelopen dertig jaar buitenstaanders – lokale hulpverleners net zo goed als westerlingen – de Afrikaanse dorpen binnenstormden om de mensen te gebieden hun barbaarse tradities op te geven. ‘Zero tolerance? Wie zijn wij om dat te beslissen? Het moet uit henzelf komen. Het zijn góede mensen,’ beklemtoonde Molly Melching."(161)

[In die zin dat ze 'het beste' voor hun dochters willen. Uit het hele verhaal blijkt weer eens hoe belangrijk het is dat mensen geïnformeerd raken over van alles (seks, rechten, etc.).]

"Polygamie is wijdverbreid in grote delen van Afrika, tot aan de Kaap. De traditie ging vooraf aan de islam en is ook in diverse niet-islamitische landen legaal. Congo, Oeganda en Zambia zijn polygame landen bij uitstek."(168)

[Voor mannen, ja. Ik denk niet dat er veel vrouwen zijn die met meerdere mannen getrouwd zijn ... ]

"Tot mijn verbazing hoorde ik bij de vrouwenorganisaties in Senegal nauwelijks principiële of morele kritiek op het fenomeen van veelwijverij. Dat was in andere islamitische landen, Indonesië voorop, wel anders."(171)

"Het CEDAW-comité, dat toezicht houdt op uitvoering van het verdrag, heeft in 1994 in een aanbeveling uitgesproken dat polygame huwelijken in strijd zijn met de gelijke rechten van vrouwen."(175)

[Dat lijkt me toch wel een vorm van Westers imperialisme vanuit het christendom. Er lijkt me principieel niets tegen polygamie. Tenminste: als vrouwen ook meerdere mannen mogen trouwen. Dan is er toch gewoon sprake van gelijkheid? Dus wat is het probleem dan?]

(194) 4 - Afghanistan - Zo gaat het nu eenmaal

[Dit verhaal is gedateerd. Sinds 2021 zijn de Taliban weer de baas in het land en zijn alle verworvenheden - als die er al waren - voor vrouwen teruggedraaid. Los daarvan:]

"Uiteindelijk, zo werd me wel duidelijk, was alle pijn terug te voeren op de schrikbarende maatschappelijke positie van de vrouw in Afghanistan. Nergens ter wereld is die zo beroerd als hier – taliban of geen taliban."(215)

"Zo is het nu eenmaal altijd al gegaan. Een hardnekkig misverstand: dat de erbarmelijke toestand van de vrouwen in Afghanistan louter de schuld is van de taliban. De werkelijkheid is een andere. De werkelijkheid is die van een van de meest vrouwvijandige culturen ter wereld, een eeuwenoud elixer van tribalisme, onwetendheid, islam, isolement en die merkwaardige gedragscode van de Pathaanse stammen, de pashtunwali."(220)

"In werkelijkheid waren de tegenstanders van de mujahedin, de communisten, de eersten in de Afghaanse geschiedenis – de onfortuinlijke koning Amanullah daargelaten – die serieus probeerden de vrouwen te verlossen uit hun feodale kluisters. Zij hadden het op zich genomen de Afghaanse samenleving in korte tijd te moderniseren. Gelijkheid van man en vrouw werd in de wet vastgelegd. Het kopen en verkopen van bruidjes werd verboden en de wettelijke huwelijksleeftijd verhoogd. Gezondheidszorg en onderwijs voor vrouwen werden uitgebreid. Alfabetiseringsbrigades zwermden uit over de dorpen. Het gebeurde alleen veel te snel, veel te radicaal, met een totaal gebrek aan begrip voor de tribale gevoeligheden. Met dwang en geweld werden onder de communistische president Noor Mohammad Taraki de dorpelingen de moderne tijd in gejaagd." [mijn nadruk] (246)

[Terwijl de Amerikanen samenwerkten met vrouwvijandige fundamentalisten.]

(259) 5 - Jordanië - De paradox van Laila de loodgieter

"Hoe dan ook zijn de Jordaniërs met hun burgerlijke vrijheden beter af dan de inwoners van menig ander Arabisch land. De rapportages van Amnesty International zijn mild. De verlichte monarchie staat het parlement een paar grammetjes invloed toe."(261)

"Jordanië heeft een waarlijke onderwijsrevolutie doorgemaakt. Vrijwel alle kinderen gaan tegenwoordig naar school. Nergens in de Arabische wereld, afgezien van de kleine Golfstaten, volgen jongeren zo veel jaar onderwijs als in Jordanië. Het aantal universiteiten is spectaculair gestegen, van vier in 1989 tot 51 in 2009. De Universiteit van Jordanië in Amman (veertigduizend studenten) geldt als een van de beste in het Midden-Oosten. Vooral meisjes hebben geprofiteerd. De ‘gender-kloof’ in het onderwijs is in het Jordaans lager en middelbaar onderwijs verdwenen. Het analfabetisme onder vrouwen is lager dan waar ook in de regio. De graad van geletterdheid onder vrouwen is circa negentig procent; de meeste analfabeten zijn oudere vrouwen."(263)

"Meisjes doen het zelfs beter op school dan jongens, tót het tertiair niveau, want daar staken velen opeens hun schoolloopbaan. Universiteiten en hogescholen hebben opmerkelijk veel vrouwelijke drop-outs. Ook de geringe arbeidsdeelname van vrouwen bleek uit het verhaal van de loodgietsters.(...) Nergens in het Midden-Oosten springt het verschil tussen onderwijskansen (hoog) en arbeidskansen (laag) voor jonge vrouwen zo in het oog als in Jordanië."(263)

[Want dan willen ze trouwen, moeder worden, en dan is het afgelopen met de progressieve ideeën over vrouwen, want dan is ineens de man de baas en zijn ze in alles van hem afhankelijk.]

"De toestemming van de man – story of my life voor vrouwen in Jordanië. Voor elke stap in de boze buitenwereld moeten ze eerst langs hun echtgenoot, zoals Laila haar man nodig had voor die watertank. Sonbol legt uit dat vrouwen die overwegen zich maatschappelijk te ontplooien, thuis zó’n strijd te voeren hebben, dat de meesten er maar niet aan beginnen. Steun van de wet ondervinden ze daarbij niet: de vrouw moet haar man gehoorzamen, in ruil voor het recht door hem te worden onderhouden."(265)

"Jordanië heeft een seculiere wetgeving, maar op één terrein is de bron van het recht islamitisch, dat van de verhoudingen in de familie. De ‘wet op de persoonlijke status’ is deels gebaseerd op de sharia, en voor vrouwen pakt dat ook in Jordanië niet goed uit."(267)

"Veel van de stapjes voorwaarts hebben de vrouwenactivisten te danken aan de steun die zij genieten van de koninklijke familie. Dat zes procent van de parlementariërs en dertien procent van de senatoren vrouw is, is vooral te danken aan koninklijke benoemingen. Vrouwen die zich verkiesbaar stellen, krijgen vrijwel geen stemmen, ook niet van vrouwen. Was Jordanië een democratie, dan zou het fundamentalistische Islamitisch Actiefront vermoedelijk meer in de melk te brokkelen hebben. In die kringen is de sharia populairder dan het VN-vrouwenverdrag."(276)

"Het staat buiten kijf dat eerwraakmoord – de collectief beraamde moord op een vrouwelijk lid van de clan teneinde de eer van de familie te herstellen – voornamelijk bestaat in moslimlanden. Eerwraakmoorden komen voor in Turkije, Irak, Jordanië, Syrië, Iran, Egypte, Israël, de Palestijnse gebieden, Libanon, het Saoedisch schiereiland, Pakistan en Afghanistan. Het zijn de feodale culturen met hechte clanverbanden in en rond het Midden-Oosten – wat meteen al iets van een historisch-sociologische verklaring biedt."(284)

"De spanning tussen ‘de zaken benoemen’ en ‘respect voor religies en culturen’ trilde door de lucht, maar met mensen als Asma Jahangir in de buurt viel aan onscrupuleus benoemen niet te ontkomen. Dus vond de conferentie dat cultuur, traditie en religie nooit ten koste mogen gaan van de rechten van vrouwen. Een ‘totale verwerping van cultureel relativisme’ werd dat genoemd." [mijn nadruk] (289)

"Bovendien gaat eerwraak bijna nooit over de situatie die in artikel 340 wordt beschreven: een echtgenote die op heterdaad wordt betrapt als ze seks heeft met een andere man. Het gaat om ongehoorzame tienermeisjes die een nachtje van huis zijn weggebleven. Om jonge vrouwen die willen trouwen met degene op wie ze verliefd zijn. Om meisjes die zijn verkracht en zo de eer van de familie te grabbel hebben gegooid. Om meisjes over wie in de buurt geroddeld wordt, al dan niet met reden. Om ongehuwde dochters bij wie de in Jordanië zo gevreesde maagdenvliestest verkeerd uitpakt. Om jonge vrouwen die met ruzie weglopen en pas na drie dagen thuiskomen, corrigeer: na drie nachten. Het gaat om een diepgewortelde cultuur van vrouwelijke onderworpenheid en extreme kuisheid." [mijn nadruk] (293)

(297) 6 - Bangladesh - Van gefluister tot stemmen

"Hier werd, in een levendige conversatie naast een hooiberg, de succesformule van microkrediet aanschouwelijk gemaakt. Vrouwen zijn trouw met afbetalen en stoppen hun geleende geld in de toekomst van hun gezin. De kleine lening wordt omgezet in iets wat inkomsten oplevert: een lap grond, een naaimachine, een winkeltje. Ze kunnen, zoals de vrouwen in Matta, samenwerken in groepen en zijn er samen verantwoordelijk voor dat elk lid haar lening afbetaalt.Miljoenen vrouwen in Bangladesh maken gebruik van microkrediet."(299)

"Dat met de emancipatie van de vrouw in Bangladesh ‘indrukwekkende vooruitgang is geboekt,’ zoals de Wereldbank schrijft, komt door een samenspel van factoren. Onderwijs is één succesverhaal. Microkrediet een ander. Geboortebeperking speelt een rol. Het gemiddeld aantal kinderen per vrouw is in dertig jaar gehalveerd tot 2,7. Onderdeel vier van de Bengalese succesformule is textiel."(304)

"Een belangwekkende constatering. Emancipatie van vrouwen is kennelijk een bedreiging van de mannelijkheid. Alle woordvoersters van vrouwenorganisaties die ik sprak in Dhaka bevestigden het: het maatschappelijk ontwaken van de Bengalese vrouwen wekt bij veel mannen onbehagen, vrees en agressie."(318)

"Eén woord is nog niet gevallen, en dat is geen vergissing: islam. Bangladesh is – na Indonesië, Pakistan en India – het vierde moslimland ter wereld. Het heeft 160 miljoen inwoners, van wie 84 procent moslim is. Maar niemand van de vrouwen die ik sprak, ook niet uit de liberale elite, schreef de diep ingesleten achterstelling van vrouwen aan de islam toe. Kwam dat doordat ze geen oog hadden voor een vanzelfsprekendheid waarvan ze zelf deel uitmaakten? Ze verwezen wel naar de cultuur als verklaring; in Bangladesh is de islam daarvan natuurlijk een wezenlijk bestanddeel. Maar die cultuur is grensoverschrijdend."(320)

[Natúúrlijk heeft dat met de islam te maken. Die vrouwen zijn blijkbaar niet in staat dat te zien, maar dat maakt het niet minder waar.]

"Het is, al met al, moeilijk om de islam aan te wijzen als dé verklarende factor voor het lot van de Bengalese vrouwen. Maar net zomin kan de godsdienst in Bangladesh weggereduceerd worden. Zó makkelijk komt de islam niet weg. Het zijn juist groepen die zich met het meeste volume op de islam beroepen die vooruitgang in de weg staan. Bangladesh ontsnapt niet aan de wereldwijde tentakels van de politieke islam." [mijn nadruk] (321)

[Slap antwoord.]

"Met lede ogen zien de islamisten hoe de Bengalese omwenteling hun het gras voor de voeten wegmaait. BRAC, Grameen, microkrediet en de textielindustrie lokken hun schaapjes weg naar de verkeerde weiden. Daartegen brengen zij hun eigen revolutie in stelling, een contrarevolutie."(325)

"Maar is dat werkelijk de effectiefste aanpak, in een land met een bevolking die uiteindelijk toch door en door godsdienstig is? Er is in Bangladesh al lang een geleidelijke islamisering van het openbare leven gaande, helemaal los van de politieke islam."(336)

[Denk aan de vorige kwestie. En die islam zou geen invloed hebben op de positie van vrouwen?]

(339) 7 - Iran - Ooit vliegt het deksel van de pan

"Als er één islamitisch land is waar de vrouwen het in zich hebben aansluiting te vinden bij de moderniteit, dan Iran wel."(340)

"Wat Thoraya Obaid, hoofd van het VN-bevolkingsfonds (UNFPA), in het interview zei ging volstrekt in tegen het gangbare beeld van Iran. Dat werd immers bepaald door het boze oog van ayatollah Khomeini, door de wrede shariawetten die na de islamitische revolutie van 1979 waren ingevoerd, door de zweepslagen en doodstraf door steniging voor vrouwen die de strenge kuisheidsregels schenden en door in zwarte chador gehulde, anti-westerse leuzen schreeuwende fanatici. Het was allemaal waar. Toch was over Iran ook een ander verhaal te vertellen. Iraanse meisjes en jonge vrouwen hadden het onderwijs veroverd, nog wel met steun van de autoriteiten." [mijn nadruk] (341)

"Geboortebeperking werd het nieuwe credo. Seksuele voorlichting aan jonge echtparen en zorg voor zwangere vrouwen werden opgezet in alle wijken en dorpen. Het geboortecijfer daalde pijlsnel, van circa zeven naar inmiddels 1,7. De gemiddelde huwelijksleeftijd steeg."(342)

[Daar gaan we weer. Ja, onderwijs is goed, maar wat erna? En garandeert de toegenomen ruimte door minder kinderen een betere toekomst? Gaan mannen zich nu anders gedragen? Worden alle machtsverhoudingen anders?]

Vreeken interviewt wat mensen op allerlei plaatsen en de sfeer lijkt vrij Westers, met hamburgertenten en zo.

[Maar daarna: ]

"De twee meisjes droegen net als hun moeder een zwarte chador, op de manier waarop vrouwen uit doodgewone, traditionele Iraanse families dat nu eenmaal doen."(343)

[Nu eenmaal?]

"Maar er ontbreekt iets aan het plaatje. Ze betoonden zich óók vrome moslima’s. Ze zeiden vaak naar de moskee te gaan, vijf keer per dag te bidden en ‘alles te doen wat God wil dat we doen’. Twee van de drie hadden hun haj al volbracht. ‘In Mekka en Medina ben ik dichter bij God gekomen,’ zei Maryam. En die gelijkheid van man en vrouw, dat is iets van de godsdienst. ‘De Koran zegt dat een gezin sterk wordt als man en vrouw naar elkaar luisteren,’ legde Shahid uit. ‘De islam beschermt de vrouw, zet haar op een voetstuk. Mensen die de religie niet kennen, zeggen dat de islam de vrouw binnenhoudt. Dat is niet waar. Ik ben een moslimvrouw en ik zeg: de islam is de beste godsdienst ter wereld.’" [mijn nadruk] (347)

[Tja, erg geëmancipeerd en onafhankelijk natuurlijk.]

"Shahid en Mahsa droegen een sober gekleurde hijab strak om het gezicht, Maryam had een zwarte chador. Ze probeerden niet de kledingvoorschriften op te rekken, zoals zovelen in Teheran doen, met modieuze hoofdsjaals die zo weinig mogelijk op hijabs lijken en zo veel mogelijk goed gekapt haar vrij laten. Shahid, Mahsa en Maryam droegen de hoofddoek niet tegen heug en meug. In andere landen, zeiden ze, worden vrouwen in films en op tv getoond als speelgoed, als seksueel object. Walgelijk. Sommige leeftijdsgenoten zijn daar vatbaar voor. ‘Dat komt door de reclame uit het Westen,’ zei Mahsa. ‘Ze proberen onze cultuur te veranderen. Maar onze cultuur is sterk, dankzij de islam. Niemand kan ons veranderen.’" [mijn nadruk] (347)

[Idem. Ook al deugt er inderdaad van alles niet in het Westen, is de oplossing dan religie / islam met regels die vrouwen onderdrukken en aan mannen de voorkeur geven? Waar denken ze dat al die Westerse ellende vandaan komt? Van religie. Van mannen.]

"In Iran ligt de macht in laatste instantie bij de Opperste Leider, de conservatief Ali Khamenei (de opvolger van ayatollah Khomeini) en bij de Raad van Hoeders, een college van hoge geestelijken dat alle nieuwe wetten toetst en kan tegenhouden."(350)

[Erg democratisch. En dat zijn vast allemaal vrouwen ... ]

"Boven op die snelkookpan – dat natuurlijk wel – zat het deksel van een theocratisch regime. Veel wetten en hervormingen werden, na goedkeuring door het parlement, tegengehouden door de conservatieve Raad van Hoeders. Maar de stoom in de pan deed het deksel trillen, en de vraag was wanneer het eraf zou vliegen. De afloop van het verhaal is bekend: dat deksel zit er nog op." [mijn nadruk] (351)

[Nee, echt?]

"Dat is niet ongemerkt aan de Iraanse vrouwen voorbijgegaan. Voor een aantal studierichtingen is een quotum voor vrouwen ingesteld, een maximum van vijftig procent. De regering heeft een nieuwe ontwerp-familiewet bij het parlement ingediend, die de mogelijkheid van polygamie en tijdelijke huwelijken verruimt. Hervormingsgezinde kranten en tijdschriften zijn gesloten. De democratische oppositie heeft het zwaar te verduren"(352)

[Ik bedoel maar ... ]

"Het komiteh sloot winkels die korte manteaus verkochten. Het komiteh, dat is de zedenpolitie. Ze staan in hun auto’s op de loer op grote pleinen, in winkelcentra en parken. Als je hoofddoek niet goed zit, geven ze een waarschuwing. Bij een zwaardere overtreding krijg je een boete of je moet een nacht op het bureau blijven." [mijn nadruk] (361)

[Dit zijn de belangrijke dingen. Dat allerlei vrouwen in interviews zitten te doen alsof ze overal vrije keuzes maken en 'samen met hun man' besluiten om etc., dat is niet per se hoe vrouwen leven, maar hoe ze zouden willen leven. Hoe kritisch en confronterend is Vreeken eigenlijk in die interviews?]

(394) 8 - Indonesië - Sexy pants en kuise sluiers

"Gewoontjes is Julia Suryakusuma niet. Weinig Indonesische vrouwen, zeker niet die van haar geboortejaar 1954, hebben haar looks. Paars topje, paarse korte broek, paarse lipstick, paarse oogschaduw: geen voor de hand liggend tenue voor een schrijfster/sociologe die ‘werd geboren als feministische rebel’ en de afgelopen jaren de islam herontdekte. Maar dan háár islam, de bevrijde islam, de islam ‘die ja zegt tegen seks’, zoals ze in haar column in The Jakarta Post schreef." [mijn nadruk] (395)

[Je hebt geen religie nodig om ja te kunnen zeggen tegen seks. Overigens is dit de zoveelste vrouw van 'goede komaf' die Vreeken interviewt.]

"Na het aftreden in 1998 van dictator Soeharto en het herstel van de democratie, kreeg de islam in Indonesië alle kansen zich te ontplooien. De sterke mannen Soekarno en Soeharto hadden de godsdienst kort gehouden. De vijf sociale en spirituele principes van de pancasila vormden volgens de grondwet de grondslag van de Indonesische staat. De ‘reformasi’ gaf de Indonesiërs de mogelijkheid hun religieuze gevoelens openlijk te beleven, een democratisch recht waarvan velen gretig gebruikmaakten." [mijn nadruk] (398)

[Wat een 'bevrijding'! Wat een 'vooruitgang'! Nee, dus. Vreeken beschrijft wat de gevolgen waren, maar is uiteindelijk toch weer positief:]

"Het etnisch-religieus geweld in de archipel is al jaren geleden weggeëbd. De lokale shariaverordeningen zijn op hun retour. Ook in Indonesië zelf zien sommigen in de lokale wetten een symptoom van het oprukkende fundamentalisme, maar van die beeldvorming klopt weinig. Van oprukken is geen sprake."(406)

"In Indonesië is – net als in Turkije – een nieuwe moslim-middenklasse ontstaan, op zoek naar een moderne, niet-westerse levensstijl. Er ontwikkelde zich een islamitische identiteit, met individuele devotie als kern. De jilbab kan tegenwoordig worden aangetroffen op het hoofd van feministes, moderne stadsjeugd, zakendames en volksvrouwen."(408)

[Er valt heel wat af te dingen op de gesprekken die Vreeken voert. Hij maakt het niemand moeilijk, lijkt het. En dan krijg je dit: ]

" Polygamie?
Kirana, lachend: ‘Wij zijn het er niet mee eens. Niemand kan echt eerlijk zijn met meer vrouwen. Geen man verdient het meer vrouwen te hebben.’
De sharia?
Arum: ‘Daar zijn wij niet voor. Hier leven ook hindoes, christenen, boeddhisten. Je kunt van Indonesië niet één groot Atjeh maken.’
Emancipatie? Mutia: ‘Het verandert, maar in veel bedrijven is het moeilijk voor vrouwen om op de hoogste posities te komen. Jammer. Het moet gelijk zijn voor man en vrouw.’
Kirana: ‘Behalve in het gezin. Daar is de man de baas.’ Vinden ze dat goed? Allen, als vanzelfsprekend: ‘Natuurlijk.’" [mijn nadruk] (413)

[En gaat over tot de orde van de dag. Geen conclusie hier als dat al die 'moderniteit' niet meer is dan een laagje vernis. Wat mensen zeggen en wat mensen doen.]

"De islamisering van de vrouwelijkheid in Indonesië is onmiskenbaar voor wie een blik werpt op het aanbod in de kiosk. Volop tijdschriften voor moslimvrouwen, overigens pal naast mannenbladen met diepe decolletés op het omslag, zoals Popular en FHM (‘entertainment for men’)."(420)

[En dat is een teken aan de wand. Daarna gaat het kritiekloos over 'islamitisch feminisme', waarbij je dus binnen de islam opereert om de situatie van vrouwen te verbeteren. Ik geloof er niet in.]

"In die opvatting werd ik gesterkt door de gesprekken die ik had met Maria Ulfah Anshor (voorzitter van Fatayat) en Wa Ode Ajmawati (bestuurslid van Naisyatul Aisyiyah). Jonge, innemende, universitair opgeleide vrouwen – mét beige jilbab. Hun doel: empowerment van vrouwen. Dat betekent volgens Wa Ode allereerst ‘beter begrip van de islam’, en vervolgens deelname aan de politiek, leiderschap, betaald werk en het veroveren van de arbeidsmarkt. Op beider agenda staan huiselijk geweld en mensenhandel. Beide clubs hebben blijf-van-mijnlijfhuizen, training voor vrouwelijke ondernemers, programma’s voor geboortebeperking. Wa Ode en Maria Ulfah waren fel tegen lokale shariaverordeningen als die de bewegingsvrijheid van vrouwen inperken. ()
Wel werd duidelijk dat de religieuzen meer dan hun liberale zusters gebeten zijn op pornografie en zedenverwildering. Net als de gemiddelde Indonesische vrouw maken ze zich nu eenmaal minder zorgen over een rabiate wet tegen pornoaksi dan over de ranzige cd’s die op elke straathoek voor een handvol rupiahs te koop zijn. Ook hadden ze gemengde gevoelens over homoseksualiteit. ‘Soms gaat het mij te ver,’ zei Wa Ode, zonder precies te kunnen aangeven wat en waarom." [mijn nadruk] (441)

[Zoals te verwachten valt: blijf je binnen een religie dan zijn de normatieve grenzen - bijvoorbeeld over de rol van mannen en vrouwen, of over seks - snel bereikt.]

(450) 9 - De paarse tuinboerka

Gaat verder in op dat 'islamitisch feminisme' met zijn 'vrouwvriendelijke' interpretaties van de koran.

"HeIemaal uniek is de islam hierin niet: ook hindoes en orthodoxe joden kennen patriarchale wetten, waarin vrouwen zelfs slechter af zijn. Maar in de strikte, wettische moslimcultuur hebben ze buitengewoon veel invloed op de levens van vrouwen. Dat de wetten hun basis vinden in de religie, maakt hervorming extra moeilijk. Vóór ze spijkers met koppen kunnen slaan, moeten de feministen de formidabele hobbel nemen van het theologisch debat." [mijn nadruk] (456)

[Dat moet helemaal niet, dat is een keuze. Vreeken zegt elders in het boek op p. 91 dat hij niet gelooft in dat theologische debat. Waarom dan al dat enthousiasme ervoor dat hij in deze bladzijden opvoert? ]

"Ook ontdekte ik dat de hoofddoek in deze kringen een nonissue is. Men vindt het geen debat meer waard.(...) De activisten hebben geen zin verstrikt te raken in het politiek-culturele gevecht dat rond het hoofddoekje woedt, met twee kampen die elk aan een uiteinde van het symbolisch stuk textiel trekken. Geen verbod, geen verplichting – veel meer valt er niet over te zeggen. Verder moet ieder het maar voor zich weten. (...) Er was geen peil op te trekken, met dien verstande dat de grens ligt bij boerka en niqab. Gezichtsbedekkende sluiers zijn in islamitisch-feministische kring uit den boze. Strijden voor gelijke rechten gaat niet samen met kleding waarmee vrouwen zichzelf letterlijk de mond snoeren."(457)

[Ik krijg zo langzamerhand het gevoel dat hier principiële discussies uit de weg worden gegaan om iedereen bij elkaar te houden. Die hoofddoek is net zo goed een symbool voor onderdrukking. Maar ja, als je niet ziet dat religie bepaalde normatieve kaders in stand houdt ... ]

"De Arabische wereld voert bepaald niet de boventoon in het islamitisch feminisme. Veel van de Arabische vrouwen in de intellectuele voorhoede werken in het Westen. De Arabische dictaturen laten weinig ruimte voor dissidente geluiden. Het maatschappelijk middenveld is er zwak." [mijn nadruk] (459)

[En schieten we daar dan veel mee op?]

"Het seculiere feminisme heeft in de moslimwereld in de twintigste eeuw een historische rol vervuld, zei ze. ‘Maar de rol ervan is uitgespeeld. Sinds de opkomst van de politieke islam ligt de bal in het religieuze veld. Veranderingen moeten nu komen van het islamitisch feminisme. Wij móeten ons wel met tekstuitleg bezighouden.’" [mijn nadruk] (465)

[Nou, dan is er geen hoop.]

"Maar vooral onder sommige westerse feministen blijft wantrouwen bestaan tegen alles wat met de islam te maken heeft – dus ook islamitisch feminisme, twee woorden die volgens hen niet samen kunnen gaan. Daarmee scharen de ‘seculiere fundamentalisten’ zich ongewild in hetzelfde kamp als de door hen verafschuwde orthodoxe moslims: beiden beweren dat er maar één islam kan bestaan – de reactionaire." [mijn nadruk] (466)

[Wat een domme opmerking van Vreeken. Natuurlijk zitten ze daarmee niet in hetzelfde kamp: de orthodoxen willen die fundamentalistische islam aan iedereen opleggen, de genoemde feministes willen die fundamentalistische islam juist uit de wereld helpen. En dat laatste heeft niets te maken met 'islamofobie', dat is typisch weer zo'n term die 'islamitische feministes' gebruiken die de islam blijven verdedigen. Religie deugt niet, islam deugt niet, het is tijdverlies om je daarmee bezig te houden.]