[Mosco is hoogleraar in 'communication and society' aan de Queens University in Kingston (Ontario, Canada). Desondanks zie ik vrijwel uitsluitend Amerikaanse namen en bronnen. In een voetnoot zegt hij ergens dat hij is opgevoed door Jezuïeten en daar Teilhard de Chardin heeft leren kennen.]

(1) 1 - The secret of life

Mosco hield zich al eerder bezig met de mythen rondom technologie, bijvoorbeeld in de 70-er jaren, toen kabeltelevisie in opkomst was.

"It is striking how little predictions about new technology have changed over the years."(1)

Voorspeld werd bij telegraaf, elektriciteit, telefoon, radio, televisie en nu de computer dat deze technische middelen de samenleving fundamenteel zouden veranderen, de democratie zouden versterken, armoede zouden opheffen, het onderwijs zouden verbeteren, en zo verder.

Maar op een gegeven moment vergeten mensen dat die technieken zo gezien werden, omdat ze een banaal onderdeel van het alledaagse leven zijn geworden. Ze inspireren dan geen visies van maatschappelijke verandering meer, zijn niet langer subliem, maar desondanks of juist dan blijven het belangrijke krachten in de samenleving.

Het is belangrijk om die mythen over technologie niet zo maar af te doen als leugens door mensen die er voordeel bij hebben.

"Useful as it is to recognize the lie in the myth, it is important to state at hte outset that myths mean more than falsehoods or cons; indeed, they matter greatly. Myths are stories that animate individuals and societies by providing paths to transcendence that lift people out of the banality of everyday life. They offer an entrance to another reality, a reality once characterized by the promise of the sublime.(...)

For now, it is important to emphasize the need to resist the peculiarly modern temptation to see myth as falsehood. Enticing as it is for people influenced by science to assess stories as true (accurate) or false (myth), this is myopic and beside the point. Myths are not true or false, but living or dead."(3)

Dit boek wil cyberspace zien als een onderdeel van de cultuur, als onderdeel van de mythen van deze tijd, als ingebed in de politieke economie van communicatie via computers.

"Historians of technology are also increasingly recognizing that our machines have been created out of a powerful religious ethos."(13)

"Cyberspace may not be bringing about the end of history, of geography, and of politics [eerder aangeduid als de mythen van deze tijd], but there is much to be gained from studying why it is not doing so and why people believe that it is."(14)

[Zo op het eerste gezicht lijkt me dit een gevaarlijk standpunt. Deze opvatting wordt gemakkelijk normatief, zo gauw de benadering zoiets wordt als: we hebben mythen nodig om hard te werken aan de toekomst omdat ze ons inspireren, zo gauw die mythes geïdealiseerd worden in plaats van dat de nadelen ervan duidelijk gemaakt worden, zo gauw er bepaalde mensbeelden neergezet worden - dat de mens nu eenmaal een mythemaker is bijvoorbeeld. En waarom zou je dat mythes maken zien als iets van 'religious ethos', en wat is dat dan precies?]

[Mij lijkt dat we eerst maar eens moeten onderzoeken wat die mythen werkelijk doen, empirisch, rationeel, feitelijk. Normatief gezien moeten we volgens mij zeggen dat mythes een gevaar zijn en dat bladen als Wired met hun irrationele gedweep met technologie in feite een belemmering vormen voor de technologische ontwikkelingen. Blijft dus het gegeven dat we de mythes moeten leren kennen om ze aan de kant te kunnen schuiven.]

(17) 2 - Myth and cyberspace

Pas wanneer een nieuwe techniek uit zijn mythische fase is, gaat hij een krachtige nieuwe rol spelen in de samenleving. Het is dus belangrijk om te zien of er bij een techniek nog sprake is van die mythische fase. Bij computers is dat het geval.

"Both electricity and radio have passed into powerful banality. But we remain in the Computer Age. Not unlike electricity in its early days, computer communication has a unique identity that is acclaimed by individual promoters, storytellers, and gurus, among them Bill Gates, Nicholas Negroponte, Al Gore, Don Tapscott, George Gilder, and Esther Dyson."(20)

[Bedenk dat dit allemaal mensen zijn uit de VS. Juist daar komen al die irrationele voorspellingen vandaan. De VS zitten vol met valse profeten. Ik denk niet dat dit in dit boek een punt van aandacht is. Jammer.]

Wat is een mythe in dit verband? Een mythe is hier een meeslepende fantasie over onvervulde beloften over vooruitgang. Voorbeelden zijn er in de geschiedenis van de technologie genoeg.

"These are all myths in the sense of seductive tales containing promises unfulfilled or even unfulfillable. As myths, they promote what the historian David Nye has called a vision of the 'technological sublime', a literal eruption of feeling that briefly overwhelms reason only to be recontained by it."(22)

Het sublieme werd eerst alleen gezien in de natuur, later ook in de techniek en in de wetenschap.

"Today, as science and religion are increasingly intertwined in what one author calls 'sci/religion' , we encounter something like 'the scientific sublime'. (...) Paired with the sublime is the process of demonization, which also encases its object in a transcendent aura, particularly when it is applied to technology."(24)

[Pardon? Is er steeds meer samenhang tussen wetenschap en religie? Wat een onzin.]

"The positive visions of the technological sublime may have succeeded in wining popular support for railroads, for steam, for electricity, and for nuclear power. And many would say that on balance those technologies (particularly the first three) created more good than harm. Nevertheless, society has also paid an enormous price for their promises in lives and resources sacrificed to realize impossible dreams."(24)

[Volgt een uitleg over hype met voorbeelden die laten zien dat de hype in dienst staat van het kapitalisme, hebzucht, het snelle geld. Alleen daarom al kun je er bezwaar tegen hebben. Maar dat is niet wat Mosco zegt. Hij vindt dat mythen mensen helpen om te gaan met de tegenstrijdigheden in het sociale leven.]

"As the anthropologist Claude Lévi-Strauss asserted (1978, 1987), myths are stories that help people deal with contradictions in social life that can never be fully resolved. They are one response to the inevitable failure of our minds to overcome their cognitive or categorical limits to understanding the world."(28)

[En zoals zo vaak wordt een beroep gedaan op een negatief mensbeeld om de zogenaamde noodzaak van mythes en religie te verdedigen. Maar hoe verhoudt zich dit met de beschrijving van hypes die alleen maak voortkomen uit hebzucht? Ga ik nu horen: ja, mensen zijn nu eenmaal zo, ze willen het snelle geld te verdienen, niets aan te doen? Wat heeft Lévi-strauss daar nu mee te maken? Of Barthes?]

"This conception of myth as living, meaningful story is particularly powerful because it suggests why people embrace it even in the face of otherwise compelling contrary evidence. Myth does not just embody a truth, it shelters truth by giving it a natural, taken-for-granted quality. According to the literary critic Roland Barthes, myths naturally conjure up a desired end, rather than suggest how to deflect or critique it.(...) Myth provides a 'euphoric clarity' by eliminating complexities and contradictions."(29-30)

[Maar dat is toch ook precies het punt. Het is zoiets als liefde die blind maakt. Je hebt een idee van iets of iemand dat oncontroleerbaar en onbekritizeerbaar is, wat je vindt is vanzelfsprekend, staat niet ter discussie. Realiteiten en feiten worden niet gezien. Maar dan kun je toch zeggen dat mythen de waarheid aantasten? Iemand is gewoon stom of naïef wanneer hij of zij denkt dat het leven in een virtuele gemeenschap iets oplevert voor het alledaagse bestaan. En het is belangrijker mensen op te voeden zodat ze dat soort mythen niet in stand houden in plaats van te zeggen: mensen hebben nu eenmaal behoefte aan dat soort mythen. In wiens voordeel is het eigenlijk dat mensen dat soort mythen over Internet hebben? In het voordeel van machthebbers, van mensen die er geld aan verdienen.]

"Is is not surprising to find companies drawing on myths to sell products. The use of myths to market and brand products is as old as the market itself."(32)

[Precies, het is het kapitalisme, de commercie, die graag mythen maakt en leugens in stand houdt, met het simpele doel om maar zo veel mogelijk te kunnen verkopen. Maar geen woord van kritiek van Mosco. Dat is voor hem blijkbaar een vanzelfsprekend iets, zo zit volgens hem de wereld nu eenmaal in elkaar. De mythes moeten de waarheid versluieren. Vandaar ook dat de geschiedenis genegeerd of ontkend wordt.]

"The denial of history is central to understanding myth as depoliticized speech because to deny history is to remove from discussion active human agency, the constraints of social structure, and the real world of politics."(35)

[Precies.]

"American history in particular is replete with visions of technological utopia spun by mythmaking optimists. The current era is no exception, particularly with its concentration on building a new world in cyberspace."(36)

[Precies.]

Volgt een bespreking van mythemakers als Negroponte, Gates, Gore, Dyson (in hf 4 worden er nog meer besproken), allemaal mythen waarvan gemakkelijk aangetoond kan worden hoe weinig reëel ze waren.

"But it is also important to understand that the accuracy of a myth is not its major test. Rather, myths sustain themselves when they are embraced by power, as when legitimate figures such as the vice-president tell them and, in doing so, keep them alive."(39)

[Dit is normatief. Ik wil het tegendeel beweren. Ik begrijp niet waarom je een mythe niet tot de grond zou afbreken wanneer hij onwaarheden verkondigt. Die andere functie die mythen hebben moet juist bestreden worden door te laten zien hoe de feiten en de waarheid geweld wordt aangedaan in de kletspraat van al die mythemakers. Er is maar één ding wat je kunt doen tegenover mensen die de geschiedenis ontkennen: laten zien dat die geschiedenis niet ontkend KAN worden en er simpelweg IS.]

"The magic wand of computer communication is undeniably seductive. It is also undeniable that much of the allure is manufactured by the very companies that stand to benefit from the sale of computer technology, software, and access to cyberspace. So, in addition to a global cadre of bricoleurs spinning the grand narratives of cyberspace, we can observe a global movement to bring the Word to the people. (...) These include massive advertising budgets that sell both specific products and the general message that a new age has dawned and we must, in the words of Apple Computer, "think different"."(41-42)

[Helemaal waar. Maar 'global'? Amerikaans toch voornamelijk.]

"Government plays an enormous role in manufacturing cyberspace magic because much of its legitimacy today is based on identification with this future wave. This is certainly understandable. The transfer of power from government to the private sector in the last 30 or so years and the spread of free trade, deregulation, and the creation of global trading blocs administered by private-sector-controlled bodies has diminished the authority of national government substantially."(43)

[Ook helemaal waar. Hier wordt weer gegeven het neoliberale kapitalisme. het vrije-markt-denken waarin alles aan het bedrijfsleven wordt overgelaten. Door andere - met name West-Europese - landen helaas overgenomen van de VS.]

"The media have been more than willing partners in the near ritual adulation of cyberspace."(43)

[Yep, klopt, vooral ook omdat het op dit punt ontbreekt aan allerlei deskundige mensen. Zo ook Friedman die als voorbeeld wordt opgevoerd. Met andere woorden: Mosco ziet heel goed hoe al die mythes gemaakt en verkocht worden en dat het om leugens gaat in het voordeel van de industrie die er zijn geld mee verdient. Maar hij accepteert in plaats van dat hij bekritizeert. Ik vind het ongelooflijk.]

"This book adresses the myths of cyberspace in the two versions described above: myth as a distortion and myth as an attractive vision or template of perception. I emphasize the latter because it is the more productive of the two."(49)

[De rest van de alinea vat eerdere zaken samen. Mosco is voor mythevorming, omdat die productiever is. Wat betekent dat? Productief voor wie?]

(55) 3 - Cyberspace and the end of history

Nu volgen twee hoofdstukken waarin de meest fundamentele mythen besproken worden: het einde van de geschiedenis, het einde van plaatsgebondenheid ('geography'), het einde van de politiek. Het einde van tijd, afstand en macht dus. Eerst de mythe dat cyberspace het einde van de geschiedenis betekent (tegenover opvattingen dat er nooit iets nieuws onder de zon is).

"This chapter focuses on the arguments about time, the claim that the computer brings about a new age, indeed an age that ends history as we have known it. Specifically, it examines the relationship between myths of history's end and myths of cyberspace."(56)

Mosco start met de opvattingen van Francis Fukuyama, waarin de liberale democratie á la Hegel het eindpunt vormt van alle grote maatschappelijke veranderingen omdat daar de vrije markt centraal staat.

[Weer een Amerikaan en alleen maar de neoconservatieve voorstander van liberale politiek en van kapitalisme in die periode waarin hij The end of history schreef. Wat een arrogantie om te denken dat dit de meest volmaakte samenleving is - hij was even alle ellende in de VS vergeten zeker: de armoede, de drugs, de wapens, de uitbuiting, het ontbreken van een sociaal vangnet, en zo verder. Ja, echt een volmaakte samenleving, die Amerikaanse kapitalistische maatschappij.]

"In spite of the care Fukuyama takes to shield his arguments from charges of simplification, it is not particularly difficult to identify serious flaws in his position. I will not emphasize them, my intention being less to debunk Fukuyama than to stress how his ideas provide a mythic umbrella that shelters visions of cyberspace and the end of history. Perhaps the most significant problem with his work is the failure to consider the potential for a profound contradiction between the idea of liberal democracy and the growing control of the world's political economy by the concentrated power of its largest businesses. The freedom embodied in liberalism and the equality and participation contained in democracy are seriously jeopardized by a world in which key economic, political, social and cultural decisions are set by a global network of firms, many of which dwarf in wealth and power most of the world's nations."(59-60)

[Zo is het maar net. Mosco noemt nog andere problemen aan zijn werk.]

"To appreciate fully the mythic nature of Fukuyama's work and to build an important bridge to cyberspace, we need to consider another noted theorist, indeed one of the first thinkers of the postwar era to develop the 'end of' theme: Daniel Bell."(62)

[Weer een Amerikaan, een socioloog die schrijft over het postindustriële tijdperk en het einde van de ideologie en die van grote invloed was op Fukuyama. Weer iemand die het heerlijk vindt het feilen van communisme uit te meten, maar in eerste instantie geen woord van kritiek heeft op het kapitalisme. Het is opvallend dat dat geloof in de eigen samenleving bij Bell in zijn latere werk omslaat in kritiek op die samenleving en zelfs Fukuyama komt later in zijn leven terug van zijn wat erg gemakkelijke enthousiasme over de Amerikaanse samenleving. Was het nu zo moeilijk om te zien dat het kapitalisme ook niet deugt? Ik begrijp zoiets niet. Het is bijna evident.]

"[Over het bedrijfsleven in The coming of a post-industrial society] What Fukuyama sees as a central force to mobilize global solidarity, Bell concludes is losing its legitimacy. His words stand up very well today, particularly after the Enron, dotcom, and telecommunications debacles of 2002."(64-65)

"Since Daniel Bell serves best as the counterpoint to myth, rather as its embodiment, we must turn elsewhere for a genuine myth that bridges the end of history and cyberspace."(69)

[Wat is Mosco aan het doen? Als Bell dus niets oplevert voor het thema, waarom wordt hij dan besproken? En nu volgt een bespreking van Teilhard de Chardin, een christelijk denker die overleed in 1955 en niets heeft gezien van een informatiesamenleving. Maar door zijn ideeën over de noösfeer kreeg hij - in Amerika - wel allerlei volgelingen (McLuhan, Gore, mensen bij het tijdschrift Wiredetc.) die hem zien als een cyberprofeet 'avant la lettre'.]

"It is not too much of a stretch to suggest that cyberspace, when it is more than simply the catchall for what people do with computers, is the noosphere, the space where networks of thought reside."(71)

"Negroponte is not the only major current thinker whose work makes one think of Teilhard. There are numerous other examples but one of the more important is Ray Kurzweil."(75)

[Het gaat dus niet zo zeer over de Chardin als wel over al die Amerikaanse mythenmakers als Nicolas Negroponte en Ray Kurzweil die grossieren in oncontroleerbare voorspellingen en elke zin beginnen met 'er zullen'. Het gedrag van profeten. Valse profeten.]

"Admittedly, not everyone has signed on. The philosopher John Searle has subjected the book's thesis about the ability of machines to think like humans to a withering critique. Searle maintains that Kurzweil mistakenly identifies advances in computational power, ass described in Moore's Law, with advances in thinking and indeed conssciousness itself. For Searle, these advances are fundamentally different."(77)

[Natuurlijk. Leve Searle. Maar niet zo bij Mosco die hem niet eens een voetnoot gunt en slechts één onbelangrijke vermelding in de literatuurlijst. Elke keer wanneer Mosco iemand opvoert die ook volgens hem terecht kritiek heeft op al die mythes, maakt hij een pirouette en volgt er zoiets als: dat mag dan kloppen, maar het mist het belangrijke punt - de mythe is belangrijk voor mensen. En hup, daar komen de volgende religieus getinte verhalen van weer andere Amerikaanse orakels - zoals Douglas Rushkoff - over cyberspace.]

(85) 4 - Loose ends: The death of distance, the end of politics

In dit hoofdstuk de twee andere 'mythen van deze tijd', die over het opheffen van de afstand tussen mensen en die over de verschuiving in machtsverhoudingen door Internet. Eerst de eerste:

"The argument is simple˙The convergence of computer and communication technologies permits people to meet anywhere at any time, thereby making possible the ubiquitous exchange of information ..."(85)

Er zijn dus geen ruimtelijke beperkingen zoals vroeger. Volgt weer de bespreking van [Amerikaanse] profeten.

"Frances Cairncross, a senior editor at The Economist, is one of the leading prophets of the end of geography. Her book The death of distance is one of a series of works announcing the triumph of technology over place, the annihilation of space with technology, the end of geography. Along with the management consultant Kenichi Ohmae, she has sounded a mythic triumphalism about space that matches what we find in Fukuyama about time. The book follows a pattern common in such mythic accounts. We first hear about the revolution: the end of something, in this case, geography. Then we learn about some of the mind-numbing consequences: world peace, massive crime reduction, frictionless markets, a new trust. Finally, the force responsible for it all makes its appearance as we learn that computer communication plays the central role in dealing the death blow to geography and distance."(86)

[Zo naïef, al die superlatieven en oncontroleerbare voorspellingen. Organisaties worden virtueel, landsgrenzen zullen verdwijnen, sociale klassen zullen ophouden te bestaan, en zo verder. Yeah, right! Ze zijn even vergeten dat mensen een lichaam hebben en dat digitaal communiceren niet hetzelfde is als communiceren in het echt met mensen van vlees en bloed. En zelfs in het digitale communiceren komt de echte werkelijkheid terug. Denken al deze profeten dat iedereen Engels praat? Of dat iedereen met dezelfde persoonlijkheid, achtergrond en belangstelling op Internet komt? Natuurlijk is dat niet zo. Je moet toch blind zijn als je dat soort verwachtingen hebt.]

Andere profeten die worden opgevoerd: William J. Mitchell (City of Bits, E-topia), Margaret Wertheim (The pearly gates of cyberspace en in haar lijn: Kevin Kelly van Wired, Jaron Lanier, Nicole Stenger, Michael Benedikt, N. Katherine Hayles, met vrijwel religieus taalgebruik en een gnostische afwijzing van het fysieke lichaam).

Daarna volgt een bespreking van de andere mythe, namelijk dat het Internet de politiek zal veranderen door de macht dichter bij het volk te brengen. Dit punt wordt genalyseerd aan de hand van twee [Amerikaanse] voorbeelden: het Strategic Defense Initiative (SDI) een raketschild dat Amerika tegen een nucleaire aanval zou moeten beschermen, en de opkomst van de denktank Progress and Freedom Foundation (PFF) uitgaand van Newt Gingrich, Alvin Toffler, George Gilder, Esther Dyson, Georg Keyworth e.a. die het einde van de politiek naderbij moet brengen door een netwerksamenleving te helpen realiseren.

Over het raketschild SDI (vanaf 1983 een onderwerp van debat in de VS en een mythe die ook vandaag de dag nog steeds een rol speelt):

"Reagan's mythic call to end the politics of fear with a politics of technological hope won enormous support, cost $60 billion in government allocations, and would provide no credible system. (...) It is testimony to the power of the SDI myth that, with nearly two decades of demonstrable technical failure, it continues to live on in American political mythology."(103-104)

[Zet dat af tegen de armoede in de VS en je begrijpt dat mythen maatschappelijk gezien onaanvaardbare gevolgen hebben. Dus moeten mythen bestreden worden en niet geïdealiseerd.]

Over de PFF (sterk gebaseerd op Toffler's 'third wave'-ideeën; bestaat sinds 1993, was vanaf het begin ingekaderd in het conservatieve Republikeinse denken in de VS van Gingrich, en werd financieel gesteund door zo'n beetje de hele IT-industrie in de VS - zie p.108.):

"It takes a very laudatory view of the digital revolution, and a very negative one of 'second wave' bureaucracy and 'old' ways of governing. With the help of information technology, capitalism is presumed to have the power to end all injustice and create a world where all are equally free to pursue life as entrepreneurs."(105)

(117) 5 - When old myths were new: The ever-ending story

Dit hoofdstuk laat zien dat er bij allerlei nieuwe techniek - hier komen aan de orde: telegraaf, elektriciteit, telefoon, radio en televisie - dit soort 'einde der tijden' - mythes opdoken, maar dat er een soort van 'historical amnesia' blijkt op te treden.

"These are not the only possible examples (motion pictures could be included), but they serve as good ways of demonstrating that there is indeed a remarkable, almost willful, historical amnesia about technology, particularly when the talk turns to communication and information technology."(117)

"Then why do people so willingly acquiesce, indeed actively affirm, myths of the end? From a political economic perspective, powerful forces play important roles in compelling belief and action. These forces include visionaries promising an electronic utopia, the mass media looking for a good story, politicians wanting to be identified with the next new thing, and business, public relations firms, and advertisers eager to market the latest promise to transform life as we know it. These are, no doubt, important forces in compelling belief and action. However, as a cultural perspective maintians, active affirmation does not just come from external pressure."(118)

Mensen willen die mythen ook geloven.

"Put simply, we want to believe that our era is unique in transforming the world as we have known it. The end is preferred to more of the same; the transcendent to the routine; the sublime to the banal. So we not only view our age as revolutionary. We forget that others looked at earlier technologies in much the same way."(118)

['We'? Bovendien kunnen we hier meteen de volgende vraag stellen: waarom willen mensen dan dat alles anders wordt? Ik heb helemaal niet de indruk dat mensen willen dat alles anders wordt, ze willen eerder dat alles hetzelfde blijft. Maar al die economische krachten maken dat ze niet anders kunnen dan nieuwe technieken accepteren. Mensen hebben geen keuze. Mosco doet alsof mensen er zelf voor kiezen, maar dat is niet het geval.]

Volgt een uitwerking van die vijf genoemde technieken en alle mythische verhalen eromheen die zo lijken op de mythes van vandaag de dag rondom computers en communicatie via computernetwerken.

(141) 6 - From Ground Zero to cyberspace and back again

Vanaf 2000 barstte de dotcom-zeepbel.

"Whatever was left of the 'new economy' fever ended in September of 2001 with the attacks on the World Trade Center and the beginning of the war on terrorism. History, geography, and politics returned with a vengeance. "(141)

In dit hoofdstuk een verdere analyse van de beschreven mythen, maar dan gelokaliseerd in 'lower Manhattan' en het daar ooit na eindeloze discussies gevestigde World Trade Center. De bouw van het WTC is een voorbeeld van de strijd tussen groot-kapitaal en op macht beluste politici van de ene kant en kleinschalig en socialer denkende groepen aan de andere kant. De rijke kapitalisten wonnen door dubieuze allianties met politici, machtsmisbruik en mythevorming over het post-industriële tijdperk. Een wijk met allerlei bedrijfjes, winkels, restaurants, woningen moest daardoor plaats maken voor een financieel centrum of voor wat daar voor door moest gaan.

"The overall decline in the dotcom and telecommunications industries, and, most important, the chasm between the glut of high-speed, long-haul information lines and the shortage of high-speed, local access connections, can be directly traced to the almost religious driven neo-liberal strategy that the market would do a better job of regulation than traditional for5ms of state internvention. Indeed, cyberspace fed a powerfully compelling myth of the market that insisted we have reached a point where policy can do away with government regulation. Friction-free capitalism, as Bill Gates called it, was at hand and Washinton would take the lead by eliminating many of its own responsibilities."(166-167)

De mythe blijft bestaan ondanks dat alle feiten laten zien dat de ontwikkelingen heel anders voorlopen dan voorspeld. En de poltiek (Bush) blijft doorgaan met deregulatie.

"The telecommunications industry has arguably suffered more than the computer industry from mismanagement and corporate crime. But Silicon Valley shows little evidence of learning from the sorry example of telecommunications."(169)

[Ondanks al deze voorbeelden van hoe mythes gebruikt worden om mensen te belazeren, komt er van de kant van Mosco geen veroordeling van al die mythes, van kapitalisme of neo-liberalisme of wat ook. Het is een onvermijdelijk gegeven, we moeten er maar mee leren leven, zo ongeveer is zijn houding. Dat is mij een beetje te neutraal.]