Algemeen Jacques Ellul Günther Anders Lewis Mumford Herbert Marcuse Andrew Feenberg Wiebe Bijker Algemeen Luddieten Wapentuig als voorbeeld Transport Radio en televisie Internet Artificiële intelligentie Algemeen Hypermedia en hypertext Informatieovervloed Privacy Spionage, inlichtingendiensten Cyberoorlog Hackers Algemeen Het schrift Boeken en tijdschriftenIncididunt nisi non nisi incididunt velit cillum magna commodo proident officia enim.
Manuel CASTELLSZeer abstracte samenvatting van de thematiek. Bij elk woord kan natuurlijk om uitleg gevraagd worden, maar die volgt waarschijnlijk nog. Het idee is dat de toenemende globale vernetwerking van de samenleving samen gaat met een gedreven zoeken naar een identiteit die voortdurend onder vuur ligt. Mooi citaat over religie:
"Religious fundamentalism, Christian, Islamic, Jewish, Hindu, and even Buddhist ... is probably the most formidable force of personal security and collective mobilization in these troubled years.(3)
De uitgangspunten (zijn 'beliefs') staan op p.4-5.
Daarna volgt een eerste uitwerking over de relatie tussen technologie en samenleving: hij ziet geen technologisch determinisme, maar een complexe interactie waarbij het vermogen tot interventie van de Staat een rol speelt (7). Sociale stabiliteit kan doorbroken worden door technische innovaties. Er zijn staten die dat laatste tegenhouden om het eerste te behouden (zoals het latere China, terwijl het vroegere China technisch innovaties bij de vleet wist te bewerkstelligen). Dergelijke staten kennen meestal een bureaucratie die niet overweg kan met onzekerheden, afwijkingen, vreemde dingen, en dus alle vernieuwing tegenhouden. Een staat kan dus tegenhouden, afremmen (Sowjet-Unie tijdens communisme) of stimuleren, leiden (Japan). En beide vormen van aanpak kunnen elkaar afwisselen in de geschiedenis van één staat.
De informatierevolutie en de herstructurering van de kapitalistische samenleving gaan sinds 1980 hand in hand. 'Modes of production' (kapitalisme, collectivisme of etatisme) en 'Modes of development' (industrialisatie, informationalisering). Kennis en informatie zijn altijd belangrijk in de economie, in een productieproces. Maar informationalisering gaat nog veel verder: kennis en informatie worden in de vorm van informatietechnologie toegepast op het efficiënter en productiever verwerven van nieuwe kennis en informatie. Castell spreekt dan ook niet van 'informatiesamenleving' (wat samenlevingen tot op zekere hoogte altijd waren), maar van een 'informationele samenleving' (refererend aan de typische situatie in de meeste samenlevingen nu, waarbij computertechniek en computernetwerken alle aspecten van het samenleven doordringen).(zie 21)
Dan over identiteit. Computertechniek bepaalt de vorm van de instrumentele wereld (bv. in de productie), de communicatie tussen mensen, etc. Mensen moeten daarom betekenis zien te geven aan een samenleven dat doortrokken is van computertechniek.
"I understand by identity the process by which a social actor recognizes itself and constructs meaning primarily on the basis of a given cultural attribute or set of attributes, to the exclusion of a broader reference to other social structures."(22)
De netwerksamenleving met zijn computertechniek kan mensen op allerlei nieuwe manieren aan elkaar koppelen, maar breekt tegelijkertijd bestaande traditionele netwerken open en geeft veel mensen het gevoel dat ze het spoor bijster zijn. Daarom zoeken ze naar een nieuwe collectieve zingeving of storten ze zich opnieuw op de oude traditionele zingeving (allerlei vormen van fundamentalisme).
De definitie van technologie en informatietechnologie op p.29-30.
Vergelijking met de Industriële Revolutie vanwege de discontinuïteit in de materiële basis van economie, maatschappij en cultuur, met een alles doordringende invloed op alle menselijke activiteiten. Het gaat nu om technieken voor het verwerken en communiceren van informatie, terwijl het indertijd ging om nieuwe energiebronnen als stoom, elektriciteit, fossiele brandstoffen, kernenergie.
Uiteraard speelden indertijd kennis en informatie ook een grote rol (denk aan de invloed van wetenschappelijke kennis op de Industriële Revolutie van de 19e en 20e eeuw). Nu is er echter sprake van een snelle spiraal van het toepassen van kennis en informatie op het genereren, verwerken en communiceren van kennis en informatie, waardoor weer nieuwe kennis en informatie ontstaat die toegepast kan worden op het genereren etc. etc. Computertechniek versterkt wat we denken en hoe we denken. Mens en machine komen zo zeer dicht bij elkaar. Kennis van compuertechniek wordt in het typische snelle tempo wereldwijd verspreid via computertechniek - al zijn er heel wat 'gebieden' die Castell karakteriseert als "switched off from the new technological system"(34).
Verdere uitwerking van de kenmerken van de eerste en tweede Industriële Revolutie als verheldering. De gebondenheid aan bepaalde (westerse) landen (die dan ook hun suprematie konden vestigen in de wereld, aan bepaalde facetten van de westerse cultuur, is opvallend. Ook spelen succesvolle industriële centra, bepaalde milieus waar met veel deskundigheid, ideeën en ervaringen uitgewisseld worden een grote rol (Berlijn, New York, Boston). Op die plaatsen zijn de invloeden en effecten van de nieuwe technieken ook het eerst te zien.
Volgt een hoofdstukje met een korte weergave van de geschiedenis van de computertechniek (transistor, IC, microprocessor, computer, netwerk, switches en routers, transmissietechnieken). Na een samenvatting concludeert Castell:
"I think we can say, without exaggeration, that the Information Technology Revolution, as a revolution, was born in the 1970s, particularly if we include in it the parallel emergence and diffusion of genetic engineering around the same dates and places, a development that deserves, to say the least, a few lines of attention."(47)
Volgt het verhaal over genetische technieken, met een mooi citaat van Lyon / Corner's Altered Fates: Gene Therapy and the retooling of human life (1995, p.567) als het gaat om de beslissingen die hier genomen moeten worden:
"We humans have evolved intellectually to the point that, relatively soon, we will be able to understand the composition, function, and dynamics of the genome in much of its intimidating complexity. Emtionally however, we are still apes, with all the behavioral baggage that the issue brings." (geciteerd op p.49)
Helaas blijkt hebzucht er nu al toe te leiden dat mensen proberen die kennis te patenteren om er eigenaar van te worden. Het idealistische idee dat men al die kennis openbaar zou maken en zou inzetten voor het welzijn van mensen past niet bij een kapitalistische samenleving. Maar precies dat wordt niet gezegd. Het is gemakkelijker om hebzucht als oorzaak te noemen voor alle slechte beslissingen, een psychologische categorie, dan om er de negatieve kanten van het kapitalisme mee in verband te brengen, een sociologische categorie.
De plaats van het ontstaan van de ICT-revolutie: de VS, en speciaal California. Samenvatting op p.56.
Wat in alle innovatiecentra werkt is de synergie van kennis en informatie (onderzoek bij universiteiten en bedrijven) met de commerciële en industriële toepassing ervan (bedrijven, productiecentra, etc.). Het ondernemingsmodel zoals dat van de VS (directe spin off's van onderzoek bij universiteiten en bedrijven in de regio leiden tot bedrijven die zelf weer spin off's hebben zodat de meeste bedrijven in Silicon Valley allemaal afstammen van Fairchild Conductors; ze zijn allemaal bij elkaar in de buurt; er is risicokapitaal; de infrastructuur is goed; bij succes trekt het allerlei andere slimme mensen met ideeën) is niet het enige model. In Japan is de ondersteuning van de regering opvallend, in landen als Korea, China etc. ook, en ook de relatie met het militair-industrieel complex is een punt. Maar dat was en is in de VS en in west-europese landen in feite ook zo. Militaire contracten en regeringsgelden spelen een grote rol:
"Thus, the state, not the innovative entrepreneur in his garage, both in America en throughout the world, was the initiator of the Information Technology Revolution."(60)
Maar niet alleen, uiteraard.
"It is indeed by this interface between macro-research programs and large markets developed by the state, on the one hand, and decentralized innovation stimulated by a culture of technological creativity and role models of fast personal success, on the other hand, that new information technologies came to blossom."(60)
Kenmerken van het ICT-paradigma:
Computertechniek heeft een materiële basis verschaft aan een informationele globale economie tijdens de laatste 25 jaar van het vorige millennium. Castells benadrukt weer het verschil met de vorige vorm van economie die natuurlijk ook groeide op basis van kennis, informatie en technologie:
"To be more precise: the products of new information technology industries are information-processing devices or information processing itself. New information technologies, by transforming the processes of information processing, act upon all domains of human activity, and make it possible to establish endless connections between different domains, as well as between elements and agents of such activities. A networked, deeply interdependent economy emerges that becomes increasingly able to apply its progress in technology, knowledge, and management to technology, knowledge, and management themselves."(67)
Cijfers over de bijdrage van computertechniek aan de groei van productiviteit blijken of te ontbreken of niet helder / betrouwbaar te zijn. Het lijkt er desondanks op dat die bijdrage er is. Die is er in ieder geval in de snel groeiende wereldhandel met zijn wereldwijde deelnames en investeringen: daarvoor is een grote flexibiliteit van het kapitaal nodig, die je alleen kunt realiseren met ICT. Computertechniek blijkt belangrijker voor winstgevenheid en concurrentiepositie dan voor productiviteit. De Staat krijgt in de globale economie overigens ook een belangrijke rol: technologische ontwikkelingen worden gestimuleerd om de concurrentiepositie, productiviteit en winstgevenheid te verbeteren in het internationale veld. Daarnaast wordt deregulering en privatisering gezien als een weg. Dat maakt de globale economie tot een zeer politieke economie (90).
Er is een verschil tussen een wereldeconomie - die er natuurlijk al heel lang was (men zegt 16e eeuw, maar qua handel al ver voor het jaar 0) - en een globale economie - die als kenmerk heeft dat ze wereldwijd als een eenheid kan opereren in 'real time'. Uiteraard is niet elk element van de economie even globaal, kapitaalstromen wel, maar arbeid bv. niet zonder meer.
Bovendien is de globale economie er nog niet helemaal, de ontwikkeling er naar toe wordt gehinderd:
Volgt een beschrijving van de factoren die 'competitiveness' bepalen. De vierde factor is de rol die een regering weet te spelen in het stimuleren van technologische ontwikkeling, van de opleiding van mensen.
Zoals altijd is de Staat van groot belang voor het welslagen op die globale markt. Het betekent het stimuleren van onderzoek en onderwijs aan universiteiten en hogescholen en in het algemeen aandacht en stimulans voor het onderwijs vanaf het allereerste begin, het betekent het stimuleren van innovatiecentra en commerciële spin off's waarin alle kennis wordt samengebracht en geschikt gemaakt wordt voor toepassing in producten of diensten, het betekent het regelen van financiën waarmee die toepassingen ook werkelijk op de markt gebracht kunnen worden.
[En dan een regering met het CDA op je dak krijgen ... Gebrek aan visie, volstaan met een kennisplatform en de rest "aan de markt" overlaten terwijl nu net ondersteuning door een regering van groot belang is, een benadering van "het mag niets kosten" terwijl er juist geïnvesteerd moet worden, de volledige afbraak van heel het onderwijs doorzetten die al 20 jaar gaande is, geen enkel gevoel voor de interessante ICT-projecten en geen enkele stimulans om innovatie van computertechiek van de grond te krijgen. Ik denk dat veel bedrijven en instellingen bij veel kabinetten wel het verlangen zullen hebben 'dat het snel over gaat'.]
Volgt een beschrijving van de kenmerken van de nieuwe International Division of Labor (Internationale Arbeidsorganisatie?): onderlinge (weliswaar asymmetrische) afhankelijkheid van regio's, landen en bedrijven. Een citaat dat de asymmetrie laat zien:
"The concentration of resources is even greater at the core of the system, in the G-7 countries, particularly in terms of technology, skills, and informational infrastructure, key determinants of competitiveness. Thus, in 1990 the G-7 countries accounted for 90.5% of high-technology manufacturing in the world, and were holding 80.4% of global computing power."(108)
De asymmetrie wordt verder geïllustreerd aan de landen van Latijns-Amerika, Afrika (zeer kritisch!), en de voormalige Sowjet-Unie.
Heeft die globale economie een eigen cultuur, hoe multicultureel ook? Er is zeker sprake van een "common matrix of organizational forms in the processes of production, consumption, and distribution."(151), en van een typische "convergence and interaction between a new technological paradigm an a new organizational logic"(152) Kenmerken:
[Volgt een uitwerking van de Aziatische opbouw van bedrijven in Japan, Korea en China. En wordt in de conclusie ook nog eens Max Weber van stal gehaald. Geen wonder dat zo'n werk zo omvangrijk wordt: allerlei associaties worden verder uitgewerkt, ook al doen ze er eigenlijk niet meer toe voor het betoog in grote lijnen. Vreselijk. Ik begin dan ook stukken 'door te nemen' in plaats van te lezen.]
Hij gaat - na weer uitvoerige bespreking van allerlei onderzoek rondom de opkomst van 'new employment patterns'(202) - verderop een centrale stelling uitwerken: de individualisering van de arbeid en de daarmee samenhangende fragmentatie van de samenleving. Een aardige samenvatting van de nieuwe 'employment structure' staat op p.228-229. De relatie met computertechniek is overigens nog ver te zoeken. Interessante citaten:
"While capital flows freely in the electronic circuits of global financial networks, labor is still highly constrained, and will be for the foreseeable future, by institutions, culture, borders, police, and xenophobia."(232)
Het soort groepen dat migreert is veranderd: VS krijgen meer Europeanen. Europa meer mensen uit Islamitische landen. Bovendien concentreren ze zich in de grote steden en zijn daar dus in grote getale aanwezig en zichtbaar en dat maakt een deel van het probleem. Maar de echte vrije stroom van arbeid geldt in feite nog steeds alleen maar voor de hoogst opgeleide arbeiders.
De 'vrije stroom' geldt dus wel voor kapitaal. Het aantal multinationale bedrijven groeit nog steeds hard en investeren in andere landen is dus ook normaal geworden. Werk van een redelijk hoog opleidingsniveau wordt wel steeds meer uitbesteed aan bedrijven of 'affiliates' in het buitenland (denk aan India, Mexico).
(Wordt ooit vervolgd.)