Algemeen Jacques Ellul Günther Anders Lewis Mumford Herbert Marcuse Andrew Feenberg Wiebe Bijker Algemeen Luddieten Wapentuig als voorbeeld Transport Radio en televisie Internet Artificiële intelligentie Algemeen Hypermedia en hypertext Informatieovervloed Privacy Spionage, inlichtingendiensten Cyberoorlog Hackers Algemeen Het schrift Boeken en tijdschriftenTenner is een Amerikaans historicus die zich voornamelijk met de geschiedenis van de technologie bezig houdt. ZIjn onderzoek in dit boek betreft vooral de terreinen gezondheid / gezondheidszorg, het milieu, het kantoor / de werkomgeving, en sport.
Het is een boek met veel voorbeelden en anecdotes, maar daardoor bewandelt Tenner ook veel zijwegen en is de lijn van denken niet altijd goed te volgen. Uiteindelijk is er ook geen antwoord op de vraag in de titel. Dat er allerlei onbedoelde gevolgen voortkomen uit het inzetten van techniek maakt het boek zeker duidelijk, maar waarom dat gebeurt wordt toch eigenlijk niet geanalyseerd. Dan zou je sociaaleconomische achtergronden verwachten bijvoorbeeld.
Edward TENNERTenner geeft aan dat zijn boek ontstond op basis van het contrast tussen wat futurologen als Toffler indertijd riepen ('het papierloze kantoor' kwam er aan etc.) en de praktijk van alledag (waar kantoormensen elk digitaal bestand afdrukten op papier om allerlei redenen en het gebruik van papier juist toenam). Veel voorspellingen van futurologen zijn volkomen verkeerd gebleken. Tenner gelooft daarom niet zo in voorspelbaarheid.
"Technology demands more, not less, human work to function. And it introduces more subtle and insidious problems to replace acute ones. Nor are the acute ones ever completely eliminated; in fact, unless we exercise constant care and alertness, they have a way of coming back with new strength."(xi)
"One of industrial and postindustrial humanity's perennial nightmares is the machine that passes from stubbornnesws to rebellion."(3)
We zien regelmatig de onbedoelde gevolgen van slimme uitvindingen. Tenner noemt ze 'revenge effects', niet te verwarren met 'side effects' (bijwerkingen).
"Technology alone usually doesn't produce a revenge effect. Only when we anchor it in laws, regulations, customs, and habits does an irony reach its full potential."(9)
"Revenge effects happen because new structures, devices, and organisms react with real people in real situations in ways we could not foresee. There are occasional reverse reverse effects: unexpected benefits of technology adopted for another reason."(11)
"Complexity makes it impossible for anyone to understand how the system might act; tight coupling spreads problems once they begin."(20)
"Americans from 1880 to 1929 were probably more optimistic about the electrical, mechanical, and chemical transformation of society than any other people has ever been. (...) Official America held fast to technological optimism throughout the Depression and the Second World War."(21-22)
Opvallend zijn de onverwachte gevolgen van allerlei technieken die de veiligheid moeten verhogen, Tenner geeft er vele voorbeelden van: asbest beschermt tegen vuur, maar blijkt later kankerverwekkend; de rookmelder leidt er toe dat mensen er zo op vertrouwen dat ze zelf niet meer opletten; en zo verder. En er is iets aan het veranderen:
"The old disasters were spectacular; like the final hiss as the Titanic's boilers were extinguished and the upended ship was swallowed by the sea, they made for ghastly theatre. The new ones are diffuse, silent processes that continue almost invisibly and usually too late (...) Five years, a decade, twenty years may pass between cause and manifestation. And the cause is usually not a single event but the cumulative effect of many small ones. (...) Our control of the acute has indirectly promoted chronic problems."(30-31)
De vooruitgang in de gezondheidstoestand van de bevolking heeft meer te maken met de sociaaleconomische ontwikkelingen dan met de gezondheidszorg. Desondanks is medische kennis enorm toegenomen en heeft deze kennis geholpen bij allerlei vormen van catastrofes. Maar medische technieken hebben ook veel 'revenge effects'.
"We are left with an uncomfortable conclusion about health, and especially about longevity. For all the contributions of medical technology, other things have meant more. The real mechanism of improved health are so entangled in other good things - the economy, education, environmental quality - that we still don understand just what has happened.(...) Good health turns out to be a positive by-product of the pursuit of other things. This is a point to which we will return later in examining the implications of revenge effects for the future of medicine."(39)
Maar uiteraard heeft de gezondheidszorg wel bijgedragen aan een gezonder en langer leven. De verandering in visie op het aanpakken van ziekten (localisatie), een groeiend hoeveelheid diagnostische instrumenten, en de uitvinding van nieuwe medicijnen hebben de laatste 150 jaar bijgedragen aan het succes van de professie.
Zijn iatrogene ziekten een vorm van 'revenge effects'? Wat zijn de 'revenge effects' van een steeds grotere nadruk op technisch geproduceerde gegevens over patiënten? ZIjn artsen zo langzamerhand hun vaardigheden van kijken, voelen en luisteren niet kwijtgeraakt, omdat ze alleen maar vertrouwen op tests?
"Probably the most fundamental revenge effects of contemporary medicine are systematic tendencies, not the dead ends and errors of therapeutics. The problem of today's medicine, and main revenge effect of new therapies, is that contrary to our expectations of technology, the more advanced it becomes, the more it demands in vigilance and craftmanship. (...) In medicine the increased potential hazards of diagnostic and therapeutic equipment, complex procedures, and the possible interactions of drugs require an unusual degree of attention. The proof is the surprising frequency of serious errors in medical practice."(53)
Allerlei onderzoeken laten zien dat vermijdbare medische fouten twee keer meer levens eisen dan het verkeer. Omdat de behandelingen beter worden, zoeken meer mensen hulp:
"People whose discomfort was only mild, and who might otherwise have avoided pain and lost income from surgery as long as possible, instead find the new-style procedure attractive."(55)
Maar die behandelingen zijn niet alleen beter, ze zijn ook moeilijker uit te voeren en riskanter. Er gaat dus veel vaker iets fout. En de gezondheidszorg blijkt er ook duurder van te worden. Iatrogene gevolgen hebben echter lang niet altijd met complexiteit te maken: in ziekenhuizen ontstaan infecties bijvoorbeeld ook omdat artsen en verplegenden hun handen niet (vaak genoeg) wassen.
Chronische ziekten hebben de aandacht sinds de dertiger jaren van de 20ste eeuw. Daarvoor werden ze waarschijnlijk gemaskeerd door infectieziekten. Het ging nu niet meer alleen om het omlaagbrengen van het aantal sterfgevallen, het ging voortaan meer over de kwaliteit van leven van mensen met ziekten.
"Thus we probably will never be able to say how much more chronic illness exists now than did 100 or 150 years ago. But no matter how much of the shift to chronic illness is organic and how much is cultural or psychological, chronic illness is what we fear most."(65)
Chronische ziekten hebben heel eigen kenmerken: ze zijn lange termijn, hebben een onzekere prognose, de ernst ervan wisselt door de tijd, ze kunnen niet genezen worden zodat alleen symptomen bestreden worden, vaak gaan ze samen met andere chronische ziekten, er gaat veel tijd en aandacht inzitten en daarom zijn ze duur, ze hebben flinke sociale gevolgen.
Er is met andere woorden voortdurende zorg en aandacht nodig en technologie zal ons daar waarschijnlijk niet van kunnen verlossen. Sterker nog: technische en andere verbeteringen in de zorg voor bepaalde acute medische problemen hebben er juist toe bijgedragen dat er meer mensen met een chronische ziekte bijgekomen zijn.
"The very efficacy of our response to sudden injuries has left us with an epidemic of prolonged suffering, not just of individuals but of whole families."(70)
De aanpak van trauma's en van kinderziekten en zelfs de aanpak van infectieziekten (resistentie tegen antibiotica bijvoorbeeld) hebben als onbedoeld gevolg dus geleid tot meer chronische ziekten. Maar dat geldt ook voor de bestrijding van chronische ziekten zelf: het adviseren tegen roken, zonnebaden en overgewicht heeft geleid tot producten die mensen een vals gevoel van veiligheid geven waardoor ze meer gaan roken (filtersigaretten), zich meer dan ze weten blootstellen aan zonlicht (zonnecrêmes) en snel weer aankomen (omdat ze met middelen te snel afvallen en het lichaam dan gaat compenseren met vertraging van de stofwisseling en zo verder).
"The prevalence of chronic problems is the dark side of stunning improvements that nobody would want to reverse. But chronic illness contradicts at least one dream of advanced technology. Despite all of the technology available to help people with disabilities, many conditions demand large blocks of time for unautomated human care. Even advanced rehabilitation equipment needs skilled operators. Most of the burden of daily care falls on spouses, adult children, and parents."(89)
Bij een bepaald welzijnsniveau kunnen mensen het zich permitteren zich ook druk te maken over de omgeving om zich heen, natuurrampen, milieu, en dergelijke.
"If healthier living has made us sicker, or, rather, has changed the nature of our sickness, safer living through technology has also had its price. Just as we have developed unprecedented means of recovering from an injury or infection, we have a superb network of structures, devices, and social institutions to shield us from hazards. But on a closer look, safety technologies and relief programs have broadened and shifted rather than eliminated our insecurity."(91)
Bespreking van overstromingen, droogtes, aardbevingen, bosbranden, olievlekken, allerlei vormen van vervuiling, en dergelijke. De rol van bevolkingsgroei, menselijke bebouwing, energieverbruik en technieken bij het ontstaan ervan. Het is natuurlijk duidelijk dat veel van de beschreven ellende onbedoeld gevolg is van menselijk ingrijpen.
De meeste rampen gaan in principe vanzelf over. Dat geldt echter niet voor een plaag. De omschrijving van 'pest' (plaag) die Tenner hanteert is:
"A pest is a plant or animal that flourishes by taking advantage of human-made environment change - in a way that injures human interests."(121)
En die verandering van omgeving ontstaat alleen al door de globalisering, door het internationale transport bijvoorbeeld. Allerlei levend materiaal (van ratten tot bacteriën en virussen) komt op plaatsen terecht waar dat het ecosysteem volkomen op zijn kop zet. Maar ook de veranderde landbouw, andere grootschaliger landindelingen en intensievere methoden; vervuiling van grond, water en lucht én het tegengaan ervan (waardoor weer andere organismen een kans krijgen); en de comfortabele inrichting van huizen (vaste vloerbedekking; grotere hygiëne; allergieën door mijten in al te schone goed geïsoleerde huizen; air conditioning; hooikoorts door allerlei nieuwe planten en grassen die mensen meenemen naar hun tuinen).
Uiteraard zijn er ook 'revenge effects' door het uitroeien van bepaalde plagen als onkruid en ongedierte die de gewassen aantasten (met allerlei vormen van landbouwgif bijvoorbeeld; pesticiden dus met als beruchtste voorbeeld DDT dat niet alleen bijzonder giftig was en in de voedselketen terecht kwam, maar ook leidde tot resistentie bij bepaalde organismen).
Dieren werden ook geëxporteerd naar of geïmporteerd van andere habitats. Bijvoorbeeld in de 'acclimatization movement' (vooral in Frankrijk) van de 19e eeuw die geloofde dat planten en dieren ook konden opgroeien in nieuwe omgevingen.
De experimenten van mensen in die beweging leidden regelmatig tot 'revenge effects' — bijvoorbeeld vogels of insecten - huismussen, spreeuwen, motten, rupsen - die hele bossen en velden kaal vraten, omdat er geen natuurlijke vijanden waren om ze tegen te houden). Andere voorbeelden: de karper, de bij.
"Animals called pests have some traits in common: fecundity, intelligence, defensiveness, and especially adaptibility to changes brought about by human activity"(175)
Vragen op dit terrein zijn acuter geworden gezien de productie van genetisch gemanipuleerde planten en dieren. Het heeft geleid tot een heel nieuwe discipline in de ethiek: milieu-ethiek ('environmental ethics').
Onbedoelde gevolgen door de import van planten zijn soms groter dan die van de import van dieren. Denk aan onkruid dat alle kenmerken van een plaag heeft en zelfs baat heeft bij alle pogingen het uit te roeien.
"Like the problem animals we have seen, some of the most serious plant pests have entered North America on the recommendations of experts - scientists, government officials, seed merchants, and nursery owners."(180)
Weer vele voorbeelden. Hennep, kudzu, multiflora, eucalyptusbomen.
Ook in de kantoorautomatisering zijn er onbedoelde gevolgen. Van een kant is de mogelijke snelheid van werken door computers enorm toegenomen.
"On the other hand, the benefits of automated data and word processing have not been quite as expected. The revenge effects are physical: what had promised to make work painless unexpectedly attacks muscles, tendons, and vertebrae. The revenge is also financial: what had promised to make services more efficient has returned astonishingly low net benefits."(206)
De hele stijl van produceren is veranderd. Het gebruik van allerlei gereedschappen is vervangen door het managen van dat gebruik via computers. Hetzelfde geldt voor kantoorwerkzaamheden. Maar zittend werk blijkt allerlei fysieke problemen op te leveren (lage rugpijn). En naar beeldschermen staren leidt tot vermoeide ogen en hoofdpijn [het gaat hier nog over CRT's]. Het gebruik van toetsenborden en muizen heeft geleid tot RSI-klachten.
"The irony of computerization is apparent. The pastel-walled, air-conditioned, computerized office turns out to be a far more complex, possibly dangerous place than even the most hardbitten Luddites of the 1960s had dared to predict. Just as new devices let men and women complete mental work with less physical exertion than ever before, new complaints and new scientific thinking showed that some of the old inefficiency was actually beneficial and should be reintroduced into the workplace, by corporate decree if necessary."(233-234)
De vraag is ook of de productiviteit werkelijk zo omhoog gaat door de inzet van computers, ook al worden ze steeds sneller. Ze verouderen immers ook zo snel dat ze geen enkele inruilwaarde hebben en na een jaar of vijf al vervangen moeten worden door appratuur die even duur is als de oude was.
[Nogal onbevredigend. Verhalen met dit soort feiten zijn vaak behoorlijk zinloos, omdat ze door de realiteit worden ingehaald. Uiteraard zijn de prijzen bijvoorbeeld de laatste jaren wel degelijk gedaald. Maar dat is niet waar het om gaat.]
"Throughout the decade, scholars like the sociologist Rob Kling and the political scientist Langdon Winner were pointing out that computerization was a movement that reflected social conflict and organizational infighting as much as technical change. By the 1990s, a new set of critics had joined them. Unlike the social scientists, philosophers, and technophobic humanists who had long challenged the cult of productivity at all costs, the new skeptics approved of capitalism, higher output, technology, and all the rest. They had emerged from within technocratic culture: from economics departments, business schools, and consulting firms. And their message was that things weren't happening according to plan. The service sector, where the potential for gains was greatest, was strangely lagging."(238-239)
Heeft dat met de defecten in hardware en software te maken? Vooral dat laatste, omdat hardware zo veel betrouwbaarder is geworden. Maar systeemprogramma's en toepassingsprogramma's zijn alleen maar ingewikkelder geworden door het almaar toevoegen van functies.
"Adding the bugs and glitches of software to the limits and quirks of hardware is a recipe for problems that can easily wipe out the productivity gains in any system."(252)
Met andere woorden: ook al worden computers als apparaten goedkoper, er is veel meer menskracht vereist om deze complexe machines foutloos te laten werken en de leercurve voor gebruikers is er ook niet bepaald minder op geworden. Er moet voortdurend aandacht aan besteed worden. Een elke nieuwe trend (de inzet van spreadsheets, presentaties met Powerpoint, het gebruik van multimedia, software voor het nemen van beslissingen en zo verder) kost extra aandacht en de vraag is nog maar of de kwaliteit van de resultaten ervan uiteindelijk beter zijn dan met de oude methoden.
Bij de Grieken en Romeinen ging het er om de beste te zijn in een evenement, het ging niet om het verbeteren van records. En techniek speelde nauwelijks een rol in de prestaties. Vandaag is dat compleet anders met als onbedoelde gevolgen bijvoorbeeld blessures en erger. Allerlei sporten worden bekeken.
"New technology can enhance not only performance and enjoyment but safety. Yet often it does not. As we have noticed in medicine, the environment, and the office, what begins as an improvement all too often shifts a problem or even magnifies it. Injury, acute and chronic, may remain constant or actually increase. In part, these consequences follow from spectator's expectations of violence."(295)
"The fifty years since the end of the Second World War have witnessed a revolution in the materials used in sport, but these have also created new categories of potential revenge effects."(297)
[Weer gevolgd door vele voorbeelden.]
[Een terugblik en conclusie met veel herhalingen en opnieuw veel voorbeelden.]
"When it comes to interpreting the last hundred years, the optimists have the upper hand. The future is another matter. Optimists counter projections of global warming, rising sea levels, population growth, and soil depletion with scenarios of gradual adjustment and adaptation."(326)
"Optimists and pessimists disagree not so much on what is attainable, but on how long it will be attainable. What the first group welcomes as a succesful adaptation the second belittles as a stopgap. Optimists and pessimists curiously agree that crisis is good for us, but for different reasons. Pessimists welcome emergency as a violent cure for profligacy. Optimists welcome it as an injection of innovatory stimulus."(327)
Het is waar dat rampen creativiteit losmaken en leiden tot venieuwing. Maar neemt niet de noodzaak weg om steeds weer waakzaam te zijn om onbedoelde gevolgen te voorkomen, integendeel.
"The better and the safer technology becomes, the more we presume human error when something goes seriously wrong. If it is not the error of the captain or crew, it is one of the engineers or designers of equipment, or of executives and their maintenance policies."(333)