Notities bij boeken

Neil POSTMAN
Das Technopol - Die Macht der Technologien und die Entmündigung der Gesellschaft (vertaling uit het Engels; oorspr. titel: Technopoly etc.)
Frankfurt/Main: Fischer, 1992; 1991

1.

Techniek kan zowel goed als slecht gebruikt worden. Toch lijken mensen vandaag de dag alleen te zien wat technieken aan mogelijkheden bieden en niet of nauwelijks wat die technieken kapot maken.

Freud constateert in zijn Unbehagen der Kultur bijv. gedeprimeerd

"daß unsere Erfindungen nichts weiter sind als verbesserte Mittel zu einem unverbesserten Zweck."(14)

De oorzaak daarvan is voor een deel dat nieuwe technieken ook nieuwe kennismonopolies bij bepaalde deskundigen teweeg brengen. De grote meerderheid van de mensen bezit die kennis niet en kan slechts ontzag voor de nieuwe elite voelen.

Er zijn bij elke nieuwe techniek winnaars en verliezers. De winnaars zullen altijd proberen de verliezers voor de nieuwe techniek te enthousiasmeren en steeds zeggen dat deze ook voor die groep nuttig is. Voorbeeld: de computer. De verliezers laten zich overtuigen, en zo kan die nieuwe techniek aan terrein gaan winnen en uiteindelijk het hele denken, waarnemen en voelen van mensen veranderen.

2.

Postman introduceert hier de verdeling van samenlevingen in werktuigculturen, technocratieën en technopolen.

In werktuigculturen worden werktuigen uitgevonden om dringende materiële problemen op te lossen (het bouwen van watermolens) of om de symbolische wereld van kunst, politiek, religie te dienen (het bouwen van kathedralen). Hier worden de integriteit van de cultuur en de traditie niet aangevallen en opgelost: het uitvinden van nieuwe technieken werd zelfs gestuurd door die traditie en de traditie kon ook beperkingen stellen aan het uitvinden en invoeren van nieuwe technieken. De techniek is hier dus nog niet autonoom.

Iets dergelijks geldt voor de Middeleeuwen: de theologie maakte uit wat de mensen moesten denken en doen, niet de technologie. Uiteraard tot aan de overgangsperiode naar een nieuwe samenleving.

In technocratieën spelen de werktuigen voor de gedachtenwereld van de cultuur geen rol: alles moet zich tot op zekere hoogte voegen naar haar ontwikkeling, het maatschappelijk leven en de sfeer van de symbolen worden in toenemende mate aan haar eisen onderworpen.

"Die Werkzeugen werden in die Gesellschaft nicht integriert; sie attackieren die Gesellschaft."(36)

Een en ander werd bewerkstelligd door drie grote uitvindingen, nl. het mechanische uurwerk, de boekdrukkunst, en de telescoop.

"Kopernikus, Kepler, Galilei, Descartes und Newton schufen die Grundlagen für die Entstehung der Technokratien, aber sie selbst waren Angehörige von Werkzeugkulturen."(43)

Dit omdat ze nog steeds religieuze opvattingen in ere hielden. De breuk is er pas met Bacon.

3.

Met de technopolis wordt het traditionalisme helemaal uitgeroeid. Alleen de Amerikaanse cultuur is nog een technopolis op het moment, zegt Postman.

Waar die keuze op gebaseerd is? Merkwaardig.

Hij verdedigt dat standpunt met een beschrijving van het denken van Taylor. Het systematisch streven naar efficiëntie is het centrale kenmerk van de technopolis.

"Im Werk von Frederick Taylor, so scheint mir, ist zum erstenmal der Gedanke formuliert, daß der Gesellschaft am besten gedient sei, wenn die Menschen für ihre Technik und ihre Technologie verfügbar gemacht werden, und daß sie in einem gewissen Sinne weniger wertvoll sind als die Maschinen."(61)

Daarna geeft hij vier andere argumenten die geen van allen erg overtuigend zijn.

4.

In de technopolis is er een overvloed aan informatie.

Weer zo'n tamelijk oppervlakkig historisch overzicht van boekdrukkunst naar computertechnologie. De uitspraken op het einde van het hoofdstuk zijn wel mooi:

"Die Information ist zu einer Art Abfall geworden, nicht nur außerstande, die Grundfragen der Menschen zu beantworten, sondern auch kaum von Nutzen, wenn es darum geht, ihnen bei der Lösung ganz alltäglicher Probleme eine Orientierung zu bieten. Mit anderen Worten, das Technopol gedeiht in einer Umgebung, in der sich der Zusammenhang von Information und Orientierung aufgelöst hat, in der die Information wahllos und beliebig in Erscheinung tritt, nicht an bestimmte Adressaten gerichtet, aber von gigantischem Umfang, in hohem Tempo, aber abgespalten von Theorie und Sinn, von Zweck und Ziel."(79)

5.

De informatievloed zou dus eigenlijk gecontroleerd moeten worden. Daartoe dienen de maatschappelijke instituten. Een verzwakking daarvan maakt dat mensen ten prooi vallen aan de informatiechaos.

Hier heeft P. eens een andere manier te pakken om hetzelfde te zeggen als Gehlen. Natuurlijk is zo'n standpunt al gauw conservatief. Zijn voorbeelden zijn de gerechtshoven, de scholen, het gezin, de politieke partij, de religie en de staat. Al die instituten moeten de zin en het doel van de informatie aangeven en daarmee een antwoord geven op de fundamentele vragen van het bestaan.

Eigenlijk denkt Postman hier terug aan de traditionele culturen waarin levensbeschouwing ook het kader vormde voor techniek, informatie, en dergelijke. In de technopolis werpen zich de bureaucratie, de experts, en het technisch apparaat van intelligentietests en dergelijke op als bestuurders van de informatievloed.

"In dem Maße, wie die traditionellen gesellschaftlichen Institutionen die Kraft verlieren, Wahrnehmung und Urteilsfähigkeit der Menschen zu strukturieren, werden Bürokratie, Expertentum und technischer Apparat die wichtigsten Instrumente, auf die das Technopol setzt, um Information zu kontrollieren und sich selbst den Anschein von Begreiflichkeit und Ordnung zu geben. Der Rest dieses Buches erzählt, warum dies nicht funktionieren kann, und von den schmerzlichen Folgen und der Dummheit, die hieraus resultieren."(100-101)

Het is inmiddels wel duidelijk dat P's maatschappijkritiek zeer aan de oppervlakkige kant is en voor een groot deel voortkomt uit een heimwee naar vroegere traditionele samenlevingsvormen. Meestal is dat niet de beste manier om de problemen van een technologische maatschappij het hoofd te gaan bieden.

6.

Handelt over techniek in de gezondheidszorg. De Amerikaanse gezondheidszorg is nog veel meer op techniek gericht dan de Europese. En zoals bekend bevordert dat niet per se de gezondheid van de burger, integendeel: veelal is het gebruik van agressieve technische ingrepen volstrekt overbodig.

Voor de rest: zie Illich en Taylor die een en ander veel beter beschrijven.

7.

Handelt over de overschatting van computertechnologie. Voor het grootste deel een popularisering van bijvoorbeeld Weizenbaum.

8.

Kritiek op opinieonderzoek.

9.

Oppervlakkige kritiek op het sciëntisme. Stukje wetenschapsfilosofie van het simpelste soort.

10.

Alleen maar een aardig citaat:

"Der Geschichte des Technopols fehlt das moralische Fundament. An dessen Stelle rückt sie Effizienz, Interesse, ökonomischen Fortschritt. Sie verspricht den Himmel auf Erden durch die Annehmlichkeiten des technischen Fortschritts. Sie schiebt alle traditionellen Erzählungen und Symbole, die auf Stabilität und Ordnung verweisen, beiseite und erzählt statt dessen von einem Leben, das sich um technische Fertigkeiten und Expertenwissen und den Konsumrausch dreht. Ihr Ziel ist es, Funktionäre für das bestehende Technopol zu gewinnen."(192)

Geen wonder dat Postman zich wel kan vinden in het gedachtegoed van Alan Bloom (van The closing of the American mind).

11.

Ook een hoop gezeur. Amerika als droombeeld, en dergelijke onzin. Een zondagspreek.