[Heel abstract geschreven boekje, moeilijk samen te vatten. De gedachten op de achtergrond zijn die zoals uitgebreider verwoord in zijn Science in action en andere onderzoeken naar de netwerken via welke wetenschappelijke en technische resultaten tot stand komen. Hier past Latour dat toe op de kwestie van modernisme en postmodernisme, en komt zo tot voorstellen voor een amodernisme / nonmodernisme. Latour blijft in dit boekje volledig in abstracties hangen. Ik houd daar helemaal niet van. Op een gegeven moment heb ik het maar opgegeven. Waarom zou ik moeite doen om een boek te begrijpen wanneer de auteur ervan geen enkele moeite doet om begrijpelijk te schrijven? Ik heb nog gekeken naar een aantal beoordelingen door anderen van dit boek: de meesten hebben hetzelfde geërgerde gevoel als ik en begrijpen niets van wat Latour uiteindelijk wil zeggen. Ik ben ver voorbij het punt dat ik denk dat dat aan de lezers ligt, integendeel.]

(1) 1 - Crisis

Dit hoofdstuk beschrijft de samenhang tussen wetenschap, politiek, economie en in het algemeen de netwerken die zich bezig houden met verschijnselen zoals je die in de krant leest (zoals het slinken van de ozonlaag). Ze worden door de gevestigde orde vaak genegeerd net als 'Science Studies' / 'Science, Technology and Society Studies'.

Toen de Berlijnse Muur viel in 1989 leek het liberalisme / kapitalisme het gewonnen te hebben van het socialisme: het Westen had de Koude Oorlog gewonnen. Maar in datzelfde jaar waren er al conferenties over het einde van het kapitalisme, vanwege haar exploitatie van de natuur.

"The perfect symmetry between the dismantling of the wall of shame and the end of limitless Nature is invisible only to the rich Western democracies. The various manifestations of socialism destroyed both their peoples and their ecosystems, whereas the powers of the North and the West have been able to save their peoples and some of their countrysides by destroying the rest of the world and reducing its peoples to abject poverty. Hence a double tragedy: the former socialist societies think they can solve both their problems by imitating the West; the West thinks it has escaped both problems and believes it has lessons for others even as it leaves the Earth and its people to die. The West thinks it is the sole possessor of the clever trick that will allow it to keep on winning indefinitely, whereas it has perhaps already lost everything."(9)

[Wat een geweldige alinea! Wat zou het mooi zijn geweest wanneer hij alleen deze alinea had genomen en die had geconcretiseerd op de manier zoals hij ongetwijfeld kan.]

Hadden we dus niet moeten proberen een einde te maken aan de overheersing van de ene mens door de andere [emancipatie]? Hadden we dus niet moeten proberen om meester te worden over / eigenaar te worden van de natuur [dominantie]? Want dat waren toch de 'beste bedoelingen' van de moderne mens. Moeten we dus antimodern worden? En waar staan we dan tegenover het vage postmodernisme en tegenover diegenen die naïef blijven geloven in de idealen van de moderniteit?

"And what if we had never been modern? Comparative anthropology would then be possible. The networks would have a place of their own."(10)

[Dat laatste is eigenlijk een onbegrijpelijke zin en illustreert de graad van abstractie hier. Meestal volgt bij Latour de uitleg later. Eens zien.]

"To go back a few steps: we have to rethink the definition of modernity, interpret the symptom of postmodernity, and understand why we are no longer committed heart and soul to the double task of domination and emancipation. To make a place for the networks of sciences and technologies, do we really have to move heaven and earth? Yes, exactly, the Heavens and the Earth.
The hypothesis of this essay is that the word 'modern' designates two sets of entirely different practices which must remain distinct if they are to remain effective, but have recently begun to be confused. The first set of practices, by 'translation', creates mixtures between entirely new types of beings, hybrids of nature and culture [de netwerken - GdG]. The second, by 'purification', creates two entirely distinct ontological zones: that of human beings on the one hand; that of nonhumans on the other ['the Great Divide' - GdG]."(10)

Hoe verhouden zich die twee tot elkaar?

(13) 2 - Constitution

Moderniteit staat voor de 'geboorte' van de mens, maar ook van het nietmenselijke - de dingen, de dieren -, en het staat ook voor het doorstrepen van god. Moderniteit is de gecombineerde creatie van die drie elementen, maar vaak wordt gedacht in termen van scheidslijnen tussen de drie elementen waardoor de samenhang ertussen gemaskeerd wordt. Die "distribution of powers among human beings, gods, and nonhumans"(14) worden vaak bestudeerd in de vergelijkende antropologie / etnologie. Dat zou ook moeten gebeuren voor de moderne wereld: haar moderne Constitutie zou beschreven moeten worden in al zijn complexiteit.

Als voorbeeld gebruikt Latour de in het midden van de 17e eeuw gevoerde discussie tussen Robert Boyle en Thomas Hobbes over verdeling van wetenschappelijke en politieke macht. Als beginpunt neemt hij het boek van Steven Shapin en Simon Schaffer [Leviathan and the air-pump: Hobbes, Boyle and the experimental life, 1985] daar over, omdat dat een vergelijkende antropologie is die wetenschap serieus neemt. Epistemologie en sociologie zijn hier één ding als kennissociologie of wetenschapssociologie. Boyle is de man van de experimentele methode met resultaten en metingen ('inscriptions') via instrumenten die voor hem getuigen van hoe het is, als onderbouwing voor stellingen. Hoe worden die resultaten universeel? Ze worden alleen maar universeel binnen het netwerk van wetenschappers die ook gebruik gaan maken van die instrumenten en anderen als politici, rechters, en zo verder die ook accepteren wat de instrumenten 'zeggen'. Ze worden niet universeel in metafysische zin.

[Wat volgt is mij te abstract om weer te geven. Ik ben absoluut iemand van samenhangen, context en complexiteit, en het zijn dat soort dingen die Latour voortdurend onderstreept. Maar zijn uitleg is bepaald vaag. En als iemand iets niet helder kan uitleggen wat moet ik er dan mee?]

"If I am right in this outline of the Constitution, modernity has nothing to do with the invention of humanism, with the emergence of the sciences, with the secularization of society, or with the mechanization of the world. Its originality and its strength come from the conjoined production of these three pairings of transcendence and immanence, across a long history of which I have presented only one stage via the figures of Hobbes and Boyle."(34)

Het wetenschappelijk onderzoeken van de natuur kon gebruikt worden om god en bijgeloof aan de kant te schuiven. Het wetenschappelijk onderzoeken van de samenleving in de Tweede Verlichting (19e eeuw) liet weer de vooroordelen zien die in de natuurwetenschappen een rol speelden.

"This was the second Enlightenment, that of the nineteenth century. This time, precise knowledge of society and its laws made it possible to criticize not only the biases of ordinary obscurantism but also the new biases created by the natural sciences. With solid support from the social sciences, it became possible to distinguish the truly scientific component of the other sciences from the component attributable to ideology. Sorting out the kernels of science from the chaff of ideology became the task for generations of well-meaning modernizers."(35)

[Let op dat 'well-meaning'. Ze bedoelden het goed, maar zaten toch fout? Mij lijkt het heel belangrijk om ideologie, om achterliggende waarden en normen boven tafel te krijgen, vooral wanneer ze verstopt worden, geheim gehouden worden, ontkend worden - maar dat geldt dan uiteraard óók voor de waarden en normen va de ideologiecritici zelf. Kritiek en zelfkritiek horen samen te gaan. Wanneer je de normatieve standpunten van anderen helder wilt maken, moet je die van jezelf ook helder maken.]

Ideologiekritiek werd onder andere geleverd in het marxisme.

"Marxism made it possible to retain the portion of truth belonging to the natural and social sciences even while it carefully eliminated their condemned portion, their ideology. Marxism realized - and finished off, as was soon to become clear - all the hopes of the first Enlightenment, along with all those of the second."(36)

['Finished-off'? Hier blijkbaar dus weer die opvatting dat het marxisme leidde tot de stalinistische staat? En dat daarom het modernisme niet deugt? Ik zou zeggen: dat kritische marxistische programma is nooit goed doorgezet zodat de ideologie het weer won van de rationele inzichten. In die zin zou ik ook zeggen 'We zijn nooit modern geweest': het moderne programma - zie citaat van p.35 - is nooit echt gerealiseerd en het wordt tijd om dat eens een keer te gaan doen. Dat moderne programma hoeft niet uit te gaan van de transcendentale zekerheden zie Latour verderop noemt, maar kan wel vertrekken van rationeel verdedigbare opvattingen die beter zijn dan allerlei niet verdedigbare opvattingen. Het blijft mogelijk om over 'beter' en 'slechter' te spreken en om desondanks niet te vervallen in dom relativisme of absolutisme.]

Latour koppelt modernisme aan het hebben van transcendentale zekerheden over Natuur (natuurwetten) en Maatschappij. Het modernisme creërt een strikte scheiding tussen beide en zegt tegelijkertijd dat we onderworpen zijn aan de natuurwetten en dat we onze eigen toekomst maken - een contradictie die er voor zorgt dat ze immuun zijn voor kritiek en onoverwinnelijk worden.

"Solidly grounded in the transcendental certainty of nature's laws, the modern man or woman can criticize and unveil, denounce and express indignation at irrational beliefs and unjustified dominations. Solidly grounded in the certainty that humans make their own destiny, the modern man or woman can criticize and unveil, express indignation at and denounce irrational beliefs, the biases of ideologies, and the unjustified domination of the experts who claim to have staked out the limits of action and freedom."(36)

[Mijn punt is dus dat je ook kritiek kunt leveren vanuit een heel andere, zelfkritische benadering. De benadering zoals Latour beschrijft is juist niet modern genoeg. Ik vind Latour's verhaal over het modernisme nogal aanvechtbaar, maar met name vaag en vol wantrouwen. Hij wil geen kritiek leveren vanuit de zekerheden waarin de modernisten geloven. Maar dat hoeft toch ook helemaal niet? Zijn probleem is volgens mij dat hij in schema's blijft hangen, hij gelooft niet in de grote scheidingen tussen mens, natuur, god, maar is er wel de hele tijd mee aan het werken.]

"How can we still make wholehearted accusations when the scapegoating mechanism has become obvious?"(44)

"Today, denunciation and revolution have both gone stale.
Boltanski and Thévenot's work completes the movement predicted and described by René Girard according to which moderns can no longer make sincere accusations; but Boltanski and Thévenot, unlike Girard, do not scorn objects."(45)

"Are we devoid of any moral foundation once denunciation has been exhausted? But underneath moral judgement by denunciation, another moral judgement has always functioned by triage and selection. It is called arrangement, combination, combinazione, combine, but also negotiation or compromise. Charles Péguy used to say that a supple morality is infinitely more exigent than a rigid morality."(45)

[Ik ben het erg met Péguy eens. Er wordt eigenlijk de hele tijd moreel geoordeeld, en dus is een voortdurende dialoog noodzakelijk om beter moreel te oordelen en om overeenstemming te creëren tussen mensen. Dat compromissen daarin een rol spelen - zoals Latour zegt - is zeer wel denkbaar.]

"Postmodernism is a symptom, not a fresh solution. It lives under the modern Constitution, but it no longer believes in the guarantees the Constitution offers."(46)

"A different solution appears as soon as we follow both the official Constitution and what it forbids or allows, as soon as we study in detail the work of production of hybrids and the work of elimination of these same hybrids. We then discover that we have never been modern in the sense of the Constitution, and this is why I am not debunking the false consciousness of people who would practice the contrary of what they claim. No one has ever been modern. Modernity has never begun. There never has been a modern world. (...) I am not saying that we are entering a new era; (...) No, instead we discover that we have never begun to enter the modern era. Hence the hint of the ludicrous that always accompanies postmodern thinkers; they claim to come after a time that has not even started!
This retrospective attitude, which deploys instead of unveiling, adds instead of subtracting, fraternizes instead of denouncing, sorts out instead of debunking, I characterize as nonmodern (or amodern). A nonmodern is anyone who takes simultaneously into account the moderns' Constitution and the populations of hybrids that that Constitution rejects and allows to proliferate."(46-47)

"When we see them as networks, Western innovations remain recognizable and important, but they no longer suffice as the stuff of saga, a vast saga of radical rupture, fatal destiny, irreversible good or bad fortune."(48)

[Zoals de citaten laten zien is wat Latour allemaal beweert enorm abstract en vaag, het is een ingedikt verhaal en je kunt bij bijna alle begrippen en zinnen vragen stellen over wat hij 'nu eigenlijk' bedoelt. Ik zie het volgende: 1/ dat hij net als vele anderen afstand wil nemen van de absolute standpunten die modernisten er op na houden over Natuur en Maatschappij, met een impliciete kritiek op marxisme, stalinisme, fascisme; 2/ dat hij evenmin houdt van het postmodernisme dat doorslaat naar een totale afwijzing van alles wat maar iets universeels wil en in die zin net zo absoluut is als waartegen ze zich verzetten; 3/ dat hij denkt dat een nietmodern of amodern perspectief mogelijk is wanneer we denken in termen van netwerken; daarin is wel sprake van innovatie maar niet van radicale revolutionaire breuken met het verleden. Is het helder? Nee, Latour moet heel wat concreter worden om te overtuigen. Ik vermoed desondanks dat hij ongeveer hetzelfde wil als ik. Maar ik denk dan meer vanuit de hermeneutiek waarin er geen ahistorische standpunten bestaan, waardoor we op alle terreinen gedwongen worden tot verantwoording, argumentatie, kritiek en zelfkritiek. Latour denkt vanuit de Actor-Netwerk-Theorie. Ik heb ook altijd gevonden dat het modernistische programma of - anders gezegd - het programma van de Verlichting nooit echt, nooit volledig is uitgevoerd en dat allerlei maatschappelijke groepen zijn blijven hangen in normatieve dogma's die ze nooit ter discussie wilden en willen stellen.]