Oudheid en Middeleeuwen 1501-1600 1601-1700 1701-1800 1801-1900 1901-2000 2001-nu Filosofisch Sociaal en Cultureel Politiek en Economisch Technisch Stalinisme Maoïsme Neoliberalisme Socialisme Neomarxisme en Kritische theorie Complottheorieën Irrationaliteit Irrationaliteit (Bijgeloof en religie) Leugens, desinformatie, propaganda KlokkenluidersHet is een journalistiek verhaal, er is tot nu toe geen sprake van enige analyse. Het zijn voornamelijk comcrete verhaaltjes, gebaseerd op wat rondgaat in de media en op de interviews die de auteur met complotdenkers voerde.
Maarten REIJNDERSBasisfeiten over QAnon, 4Chan, 8Chan, 8Kun. Gevolgd door duizend bekende voorbeelden van onzinnige beweringen.
"Het zou treurig zijn als er over vijfhonderd jaar nog steeds mensen zijn die geloven in Q of zijn opvolger. Uitsluiten moet je dat overigens niet. Complotdenkers zijn er altijd geweest en zullen ook altijd blijven bestaan. Elk mens heeft behoefte aan verhalen om de wereld om zich heen te kunnen begrijpen, en voor een deel van de bevolking voorzien complottheorieën daarin." [mijn nadruk] (47)
[Waar is zo'n bewering op gebaseerd? ]
"Is de complotideologie van Tarik nu echt zoveel gekker dan het wereldbeeld van een devote christen die er – ondanks al het wetenschappelijke bewijs voor het tegendeel – van overtuigd is dat God de wereld zesduizend jaar geleden in zes dagen geschapen heeft? Wat maakt iemand tot een complotdenker? Wat is nog normaal? En waar begint de gekte? Het zijn vragen die ik me bij het schrijven van dit boek over samenzweringsgelovigen en complottheorieën vaak heb gesteld."(50)
[En hij heeft er nog veel meer. Maar het zijn geen toetsbare hypotheses en het wordt geen wetenschappelijk onderzoek. ]
"Dit complotdenken maakt onderdeel uit van een breder probleem, waarbij hele volksstammen elke vorm van autoriteit wantrouwen en feiten net zo lang kneden tot ze in overeenstemming zijn met hun overtuigingen. Volgens cultuurpessimisten leven we in een post-truth-tijdperk waarin de grenzen tussen feiten en onzin, waarheden en leugen en fictie en non-fictie langzaam verdwijnen." [mijn nadruk] (55)
[Interessant als het uitgewerkt zou worden ... ]
"Caitlin Dewey, die voor de Washington Post ruim anderhalf jaar een rubriek bijhield over alle onzinverhalen die via internet de ronde doen, besloot eind 2015 het bijltje erbij neer te gooien. Er valt gewoonweg niet op te boksen tegen het mechanisme waarbij mensen veel waarde hechten aan onjuiste verhalen die hun vooroordelen bevestigen, schreef de gedesillusioneerde Dewey in haar laatste column. Het verspreiden van onzin is uiterst lucratief, constateerde ze.(...)
Samenzweringsgeloof is handel. Voor de sites die onzin publiceren omdat dat een groot publiek aanspreekt. Voor alternatieve genezers en aanbieders van homeopathische middelen die mensen proberen wijs te maken dat de reguliere geneeskunde een groot complot is, bedoeld om ons ziek te maken. En voor populistische politici die met leugens en insinuaties inspelen op het complotgeloof bij hun electoraat."(56-57)
"Dat we allemaal misschien wel eens geneigd zijn om waarde aan een complottheorie te hechten, betekent nog niet dat we allemaal complotdenkers zijn.
Pas als iemand in heel veel verschillende samenzweringen gelooft of vergaande consequenties trekt uit het geloof in een samenzwering, kun je volgens mij spreken van een complotdenker. Deze complotgelovigen tezamen vormen wat ik in dit boek de samenzweringskerk noem."(58)
["We"? De definities hier zijn vaag. En je zou een verhaal over absolutisme en relativisme of over postmodernisme verwachten als achtergrond.]
"Verreweg de meeste complotdenkers vormen geen gevaar, maar aan complotgeloof zitten wel degelijk kwaadaardige kanten. Het kan – net zoals extreem geloof in een opperwezen of een politieke ideologie – aanzetten tot extreme daden."(59)
[Naïef. Alle irrationele opvattingen zijn gevaarlijk, simpelweg omdat ze irrationeel zijn en irrationele mensen er niet voor terugschrikken om zaken te geloven zonder enige onderbouwing of bewijs. Maakt niet uit of het om religie gaat of om seculiere opvattingen.]
"Eén van de belangrijkste leerstukken van het samenzweringsgeloof is dat je onwelgevallige feiten mag negeren of wegredeneren. Complotgeloof nodigt uit tot een luie, gevaarlijke manier van denken."
[Dat bedoel ik en die houding is fundamenteel fout.]
Over HIV/AIDS-ontkenning en de kwalijke gevolgen ervan.
"Patrick Savalle van Zapruder.nl bijvoorbeeld. Volgens hem is AIDS een verzinsel bedoeld om de zakken van de farmaceutische industrie te vullen."(68)
[Het maffe is dat bij zo'n opvatting alle energie gaat zitten in de ontkenning van AIDS, terwijl die ziekte aantoonbaar bestaat. Terwijl de kritiek op de farmaceutische industrie in principe juist is - ze zijn immers gericht op winstbejag - en onderbouwd zou moeten worden uitlopend op een kritiek op het kapitalisme waar die industrie een onderdeel van is. Maar juist dat gebeurt niet.]
"Micha Kat is Nederlands bekendste samenzweringsgelovige."(71)
[Ik had nog nooit van hem gehoord. Maar over hem gaat dit hoofdstukje.]
"Complotters die het ene moment vriendschappelijk met elkaar omgaan, slaan elkaar het volgende moment de hersens in. In de samenzweringskerk zijn kerkscheuringen aan de orde van de dag zijn en vechten gelovigen twisten uit die voor buitenstaanders nauwelijks meer te volgen zijn."(80)
"Het geloof in complottheorieën heeft veel weg van het geloof in een opperwezen of een politieke ideologie. Het biedt houvast. Samenzweringsgeloof stelt mensen in staat om de complexe wereld te begrijpen."(80)
[Dat wordt verder niet uitgewerkt. ]
Over Richard Gage, Thierry Meyssan en '9/11'.
"Samenzweringsgelovigen hebben sterk de neiging om te redeneren in termen van belangen. Cui bono?, vragen zij zich onophoudelijk af: wie profiteert ervan?"(88)
[Dat is binnen een kapitalistische samenleving natuurlijk helemaal geen rare vraag.]
"Mensen zijn niet zoveel anders dan duiven. Ook wij zijn voortdurend op zoek naar patronen in de wereld om ons heen. Om ons niet compleet te laten overweldigen door de complexe werkelijkheid versimpelen we onze omgeving. En kennen we soms betekenis toe aan totaal willekeurige gebeurtenissen.(...) Net als de duiven van Skinner denken we in het dagelijks leven voortdurend patronen te herkennen waar we in feite alleen maar ruis zien. Van toeval moeten onze hersenen niet al te veel hebben. En met een betekenisloze wereld kunnen we evenmin goed omgaan. Daar is een goede evolutionaire reden voor. Er was immers een tijd dat de mens voortdurend bedacht moest zijn op gevaar."(91)
["We"? "Onze hersenen"? "Goede evolutionaire reden"? Generalisaties zonder onderbouwing. Evolutionaire psychologie van de koude grond over 'de menselijke natuur'.]
"Net als religie is complotdenken een aspirientje voor de ziel. En net zoals de meeste spirituele mensen geen problemen veroorzaken en dankzij hun geloof misschien wat gelukkiger door het leven gaan, zo geldt dat ook voor het grootste deel van de mensen die in samenzweringstheorieën geloven."(96)
[Niets is minder waar. Zie mijn eerdere commentaar. ]
"Samenzweringsgelovigen kijken op hun beurt met het nodige dedain naar iedereen die niet ontvankelijk is voor hun theorieën. Mensen die niet voor complotverhalen openstaan en meer waarde hechten aan de informatie zoals die ons wordt voorgeschoteld door de media, overheid en wetenschap, vallen volgens complotdenkers in de categorie sheeple, een samentrekking van sheep en people. Conformisten, kortom, die volgens de complotdenkers met de massa meelopen, een gebrek aan kritisch vermogen hebben en zich daarom als makke lammeren naar de slachtbank laten leiden."(99)
"Samenzweringsgelovigen wantrouwen de reguliere media die volgens hen steevast de belangen van de macht en de elite behartigen. Internet biedt de complotters de mogelijkheid om hun theorieën ongefilterd met de rest van de wereld te delen. Evenals sommige andere gelovigen hebben veel fanatieke complotdenkers een onbedwingbare neiging om te evangeliseren."(103)
"Mensen die extreme politieke denkbeelden aanhangen, zijn gevoeliger voor complottheorieën dan anderen. Hetzelfde geldt voor mensen met een lage opleiding. Geloof in samenzweringen helpt groepen die in een underdogpositie zitten en mensen met traumatische ervaringen. Waardoor wordt iemand een complotdenker? Net als bij andere vormen van geloof speelt de omgeving een zeer belangrijke rol."(119)
"Extreme politieke denkbeelden gaan vaker gepaard met een wereldbeeld waarin weinig ruimte bestaat voor nuances."(121)
"In sommige gevallen is het geloof in complottheorieën een reactie op een groot persoonlijk drama."(122)
"Onder moeilijke omstandigheden kunnen complottheorieën – net als religie – dienen als een vorm van zelfbescherming."(125)
[Wat betekent dit gepsychologiseer precies? Beatrice de Graaf (hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en terrorismedeskundige) maakt zich daar wel erg gemakkelijk van af. Maakt het uit waarom iemand een complotdenker is? Het gaat om het gedrag. Als wie dan ook - en zeker complotdenkers - dingen beweren die oncontroleerbaar zijn en niet getoetst kunnen worden terwijl die persoon er heilig van overtuigd blijft dat de bewering waar is - 'dat voel ik gewoon'- dan hebben we een kolossaal probleem.]
"Samenzweringsgeloof beperkt zich niet tot laagopgeleiden en extremisten. Menige complotdenker is maatschappelijk zeer geslaagd. Ook machthebbers omarmen geregeld complottheorieën. Soms uit politieke berekening, soms omdat ze er oprecht in geloven."(127)
[Instrumentele intelligentie is nog geen normatieve of sociale intelligentie ... ]
"In complottheorieën gaat het vroeg of laat altijd over een verborgen elite die achter de schermen de dienst uitmaakt. Afhankelijk van welke samenzweringsgelovige je het vraagt, krijg je verschillende antwoorden op de vraag wie toch het grote brein is achter alle complotten. De Illuminati worden vaak genoemd."(135)
"Illuminati, Satanisten, Vrijmetselaars, Bilderbergers, de Verenigde Naties, joden, de katholieke kerk, het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Amerikaanse centrale bank, Tempeliers, Rozenkruisers, homo’s, communisten, invloedrijke Amerikaanse families zoals de Rockefellers of de Rothschilds, de studentenvereniging Skull & Bones en de mannensociëteit Bohemian Club: stuk voor stuk krijgen ze de schuld in de schoenen geschoven van talloze samenzweringen."(139)
"Buitenaardse wezens bestaan, maar de Illuminati houden dat geheim. Anders zouden ze ook moeten toegeven dat er een oneindige bron van vrije energie bestaat. Om te voorkomen dat we daar lastige vragen over stellen, hebben ze onze onderste chakra’s afgesloten. Welkom in het universum van de website Niburu."(154)
Over Anton Teuben.
"Terwijl Anton Teuben gelooft dat buitenaardse wezens ons eerder helpen dan dat we iets van hen te vrezen hebben, gaan andere complotdenkers er juist vanuit dat de wereld in het geniep wordt bestuurd door kwaadaardige buitenaardse reptielen. De bedenker van die theorie is David Icke: internationaal één van de bekendste complotdenkers."(180)
"De eigenschappen die Icke toeschrijft aan de reptilians, worden ook vaak toegedicht aan de joden. Zij worden er al eeuwen van beschuldigd dat ze naar wereldheerschappij streven, het bloed van kinderen drinken en de media beheersen."(183)
"Voor menigeen valt na lezing van de Protocollen van Zion opeens alles op zijn plek. De revoluties in de negentiende eeuw, de Eerste Wereldoorlog, de Bolsjewistische machtsovername in Rusland: als je maar wilt, is in alle gebeurtenissen de hand van de joden te zien."(185)
"Historisch onderzoek wijst echter uit dat de Protocollen één grote hoax zijn. Een broodje aap. Het werk blijkt compleet verzonnen en bij elkaar gejat."(187)
"Het idee dat vaccinaties een gevaar vormen voor de volksgezondheid, wint de laatste jaren aan populariteit. Met dank aan complotdenkers en wetenschappelijke charlatans."(194)
"Een steevast terugkerend element in veel samenzweringstheorieën over de geheime elite – of die nu uit Illuminati, Vrijmetselaars, joden of een combinatie daarvan bestaat – is angst voor internationalisme. Internationale samenwerking is verdacht, zo luidt één van de leerstellingen van het complotgeloof. De duistere krachten die achter de schermen aan de touwtjes trekken, zijn er op uit om zo onze nationale macht uit te hollen. Deze overtuiging uit zich in een diep wantrouwen jegens internationale instanties."(212)
"De affaire-Chipshol, een slepend conflict over een stuk grond in de buurt van Schiphol, drijft Micha Kat in de armen van ondernemer Jan Poot. De twee hebben geen enkel vertrouwen in de overheid en de rechterlijke macht.‘Alex Jones is absoluut een inspiratiebron voor mij’, vertelt Micha Kat als ik hem eind 2012 opzoek."(224)
En nog meer Micha Kat.
"In 2014 komt het militante deel van de Nederlandse complotkerk samen om te zien hoe de voormalige topambtenaar Joris Demmink aan het kruis wordt genageld. Plaats van handeling: de rechtbank in Utrecht."(244)
"Volgens de samenzweringsgelovigen is de secretaris-generaal de machtigste man van Nederland. Zij zien zijn hand in alle onterechte veroordelingen en vrijspraken. Hij zou misdadigers de hand boven het hoofd houden en onschuldigen in de gevangenis gooien. Zelf hoeft hij als hoogste ambtenaar op justitie vanzelfsprekend niet te vrezen dat hij voor zijn pedoseksuele activiteiten wordt bestraft. Dankzij zijn functie beschikt hij immers over genoeg kennis over de Nederlandse elite om alle hoogwaardigheidsbekleders door middel van chantage in het gelid te houden."(262)
"Hard bewijs voor die overtuiging komt er tijdens de verhoren, die verspreid over twee maanden in totaal acht dagen in beslag nemen, echter niet. Geen van de getuigen kan hard maken dat Demmink daadwerkelijk iets onoorbaars heeft gedaan. De onder ede afgelegde verklaringen betreffen hoofdzakelijk verhalen uit de tweede of derde hand, vaak van tientallen jaren geleden."(266)
Nog meer over het geleuter rondom Demmink.
"Complotdenkers als Micha Kat roepen de bezoekers van hun sites regelmatig op om geld te storten zodat zij hun leven kunnen blijven wijden aan het ontmaskeren van de kwaadaardige elites die ons knechten. De inkomsten vallen echter vaak tegen. Alleen complotdenkers die aan de weg timmeren met tot de verbeelding sprekende samenzweringstheorieën waarvoor een breed publiek bestaat, slagen erin om op die manier in hun levensonderhoud te voorzien."(302)
"Hoewel complotdenkers een diepgeworteld wantrouwen koesteren jegens de media, treden diezelfde media maar al te vaak op als verspreiders van samenzweringstheorieën."(314)
"Het is een goed journalistiek principe om aan hoor- en wederhoor te doen. Doorgaans worden verhalen er alleen maar beter van als een journalist een zaak van verschillende kanten belicht. De kijker, lezer of luisteraar wordt op die manier zo breed mogelijk geïnformeerd en kan zelf zijn mening vormen.Dit streven naar objectiviteit kent echter ook een keerzijde, zeker als het gaat om complottheorieën. Uit onwetendheid of uit angst om te worden beschuldigd van vooringenomenheid hebben journalisten de neiging om ook mensen aan het woord te laten die aantoonbare onzin uitkramen. (...) Een opvatting waarbij complottheorieën blijkbaar evenveel waard zijn als wetenschappelijk onderbouwde feiten."(329-330)
Nog meer kwesties.
"Samenzweringsgeloof kan een destructieve ideologie zijn. Het kan levens op een gruwelijke wijze ontwrichten. Zowel de levens van de mensen die onderwerp zijn van complottheorieën als de levens van de mensen die erin geloven."(356)
"Daarmee is het complotgeloof een destructieve ideologie, die tal van mensen ten onrechte verdacht maakt."(361)
"Met een gezond wantrouwen jegens autoriteiten is niets mis. Maar bij complotdenkers kent dit wantrouwen geen grenzen. Elke vorm van autoriteit is verdacht. Overheden, politici, bedrijven, wetenschappers, rechters: volgens de complotdenker zijn ze per definitie niet te vertrouwen. Complotdenkers zijn vaak hele gewone, hartelijke mensen als je hen ontmoet. Zo verbeten als ze soms op internet kunnen overkomen, zo zachtaardig zijn ze doorgaans ‘in het echte leven’."(367)
[Nou, als ik het vorige hoofdstuk lees valt dat laatste nogal tegen. ]
"Het geloof in complottheorieën is meestal ongevaarlijk, net al de meeste andere vormen van religie. Voor veel gelovigen is het een manier om de wereld beter te begrijpen en de werkelijkheid makkelijker te accepteren. Zaken gebeuren omdat God of Allah het willen. En dat je je baan bent kwijtgeraakt, is vast omdat je ex-baas lid was van de Illuminati.
Geloof kan inspireren tot goede daden. Zie de mensen van het Leger des Heils die zich ontfermen over daklozen en verslaafden of de moslims die tijdens het Offerfeest eten aan de armen geven.
En ook complotgeloof heeft af en toe mooie kanten. Het kan mensen inspireren om na te denken over bepaalde vormen van onrechtvaardigheid. Om vraagtekens te zetten bij zaken die iedereen als vanzelfsprekend beschouwt."
[Wat een oppervlakkigheid. 1/ Religie is niet ongevaarlijk, zie boven. 2/ Je hebt geen geloof nodig om tot goede daden te komen. 3/ Ook een slecht inzicht dat laatste. Je kunt ook vraagtekens zetten bij vanzelfsprekendheden zonder in complotten te geloven en zonder allerlei irrationele niet toetsbare en oncontroleerbare beweringen de wereld in te slingeren die mensen schaden.]
"Voor een deel van de kritiek die complotdenkers op de ‘autoriteiten’ hebben, valt het nodige te zeggen. Onze democratie is niet perfect. De overheid kan en moet nog een stuk transparanter. De media zijn soms oppervlakkig en niet goed ingelicht. De financiële sector gedraagt zich te vaak onverantwoord. Net zoals tal van andere bedrijven, bijvoorbeeld in de farmaceutische industrie.
Het is belangrijk dat mensen op de tekortkomingen van instellingen en gezagsdragers wijzen. Een goed functionerende democratische rechtstaat is enorm gebaat bij betrokken, kritische burgers. Met een gezond wantrouwen jegens autoriteiten is niets mis. Net zoals het goed is om regelmatig kritisch te kijken naar allerhande algemeen aanvaarde wijsheden. Dat is immers de basis van alle – wetenschappelijke – vooruitgang.
Het is hoe complotdenkers zichzelf graag zien: als waarheidszoekers die de werkelijkheid kritisch durven te bevragen. Anders dan de sheeple die braaf geloven wat de autoriteiten hun voorkauwen, gaan zij op zoek naar hoe het écht zit."(371)
[Ook al heb je vragen en kritiek dan betekent nog niet dat je allerlei beweringen kunt doen die nergens op slaan en die je desondanks nooit loslaat. Wat heeft dat nu met waarheidszoeken te maken? Niets. Reijnders stelt daar zelf vrijwel nooit een kritische vraag over.]
"Galilei wordt onder meer geprezen vanwege zijn vermogen om zijn meningen aan te passen op basis van nieuwe feiten. Dat is een eigenschap die bij de meeste complotdenkers niet zo goed is ontwikkeld. Want hoe graag ze het ook willen, complotdenkers zijn doorgaans geen dwarse denkers van het type Galilei. Het zijn gelovigen die onwelgevallige feiten terzijde schuiven.
Aan het falsificeren van hun theorieën (het zoeken van argumenten waarom hun theorieën niet zouden kunnen kloppen) doen samenzweringsdenkers niet. Wie dat wel doet, is in hun ogen onderdeel van het complot. Wie complotgelovigen tegenspreekt, wil immers de waarheid in de doofpot stoppen. Het wantrouwen van complotdenkers kent geen grenzen. Elke vorm van autoriteit is verdacht. Overheden, politici, bedrijven, wetenschappers, rechters: volgens de complotdenker zijn ze per definitie niet te vertrouwen." [mijn nadruk] (374)
[Dat is de kern van de zaak en daar om is complotgeloof slecht en heeft het niets met waarheidszoeken te maken. ]
"Politici die zich schuldig maken aan fact free politics, journalisten die met ‘broodje aap’-verhalen komen aanzetten en wetenschappers die in UFO’s geloven, verdienen een krachtig weerwoord."(380)
[Dat geldt voor iedereen die uit zijn of haar nek kletst.]
"Complotdenkers betogen vaak dat ze recht hebben op hun eigen mening – ook al is die dan misschien, dat willen ze soms best toegeven, ‘controversieel’. Maar dat je een ‘mening’ hebt, betekent nog niet dat je er niet faliekant naast kan zitten."(381)
[Wat een onzin. Je hebt een mening, je hebt niet recht op een mening. En zo 'eigen' is die mening natuurlijk nooit. Ik vind echt dat vrijheid van meningsuiting niet op die manier misbruikt mag worden en dat we strenger moeten worden in hoe we omngaan met wat mensen allemaal uitkramen.]
"Op het moment dat we leugens gaan accepteren als waardevolle meningen, begeven we ons op een gevaarlijk postmodernistisch pad. In zijn meest giftige vorm kan het samenzweringsgedachtegoed gruwelijke gevolgen hebben."(381)
[Precies. Maar doe dan niet zo begrijpend tegenover complotdenkers, Reijnders. ]