Incididunt nisi non nisi incididunt velit cillum magna commodo proident officia enim.
Friedrich KAULBACH[Filosofen hebben blijkbaar veel moeite met schrijven. Dit is het zoveelste boek met een enorm slecht taalgebruik. Lange zinnen met als bijvoeglijk naamwoord gebruikte bijzinnen zoals deze. "De door de prachtige tekeningen opvallend fijngevoelig gevormde vazen uit het Ming-tijdperk waren kwetsbaar voor door onhandige hoekige bewegingen gekenmerkte jonge tieners." Zoiets. En bovendien is de concrete mens in een zeer theoretisch betoog als dit al gauw niet meer te vinden. Wat kan ik er wél mee?
Kaulbach geeft aan dat handelingstheoretische reflectie de voorwaarden (voor de mogelijkheid van? hij zit nogal in de hoek van de kantiaanse transcendentale filosofie, zo lijkt het) van elk handelen betreft. Handelen wordt daarbij gezien als specifiek menselijk en als "staande onder normatieve maatstaven"(ix) zowel als binnen de geschiedenis, drie punten die ik intuïtief ook binnen mijn ideëen over handelen gebruik.]
Belangrijk beginpunt is voor hem het onderscheid tussen twee typen van handelen met een "eigen ontologie".
I Het eerste is dat vanuit het Griekse denken (bron: de Nichomachische Ethiek van Aristoteles): PRAXIS ("Beitrag zur Erhaltung und Förderung des gemeinsamen, normativ geordneten Lebens in einem politischen Gemeinwesen."(1)
II Het tweede is een modern type, handelen in engere zin, individueel gericht - in de zin van "Bewirken bzw. des Veränderns bestehender Verhältnisse"(1) of "bestehender Wirklichkeit"(ix) - en in samenhang te zien met moderne opvattingen over arbeid , doelrationaliteit, enz. Kaulbach wil naar een vereniging van beide typen, zodanig dat handelen in brede zin opgevat wordt, dus ook de praxis omvattend (2).
De twee typen worden nader uitgewerkt en tegenover elkaar gesteld. I heeft een idee van natuur als 'phusis' waarbinnen en waarmee verbonden de mens handelt. II omvat het idee van een natuur die gezien wordt als 'ter beschikking', beheersbaar, berekenbaar, het handelende subject TEGENOVER de wereld zou je kunnen zeggen (2).
Bij I "orden je jezelf in" in de doelensamenhang van de maatschappij waarin je handelt, handelen voltrekt zich onder normen van buiten af. Belangrijk is hoe Kaulbach dan dat handelen-als-praxis beschrijft:
"Von Praxis bzw. Handlung wird man nur in dem Falle sprechen, in welchem der Handelnde mit sich oder andern zu raten gegangen ist, Möglichkeiten und alternative Wege des Handelns erwogen und sich für die 'beste' entschieden hat. Beraten, Abwägen, Entscheiden sind Formen des Denkens, die fúr Praxis wesentlich sind: im Hinblick darauf ist es begründet, von einer praktischen Intelligenz, einem praktischen Denken oder auch mit Kant von praktischer Vernunft zu sprechen."(4)
"Beraten und Entscheiden sind die Denkvollzüge des handelnden Bewußtseins, die zur Praxis gefordert sind: ihnen geht aber die grund-legende Denkleistung des Begreifens der Handlungssituation und der in ihr gegebenen Möglichkeiten voraus."(5)
"... der Handelnde begreift seine Situation jeweils als Gegenwart in der Geschichte der Welt, von deren Standpunkt aus er auf eine vollendete Vergangenheit zurückblickt und auf eine noch nicht verwirklichte Zukunft vorausblickt."(5-6)
"So macht der Handelnde von seiner Freiheit Gebrauch, innerhalb eines für ihn offenen Handlungsspielraumes eine bestimmende Entscheidung zu treffen und Zukünftiges festzulegen."(6)
Wat 'eupraxie' is - in de zin van: de juiste beslissingen nemen tot handelen - hangt bij praxis af van de normatieve kaders waarbinnen gehandeld wordt (8). Ook spreken is hierbij een vorm van handelen (9). Bezonnenheid (prudentia) is dus met die normatieve kaders verbonden (11) , en 'goed' en 'slecht' hangt dus ook van die kaders af.
[Wat mij dan precies ook het problematische aan deze uiteenzetting lijkt, wanneer je de zaken bekijkt vanuit de hedendaagse pluriforme samenleving. Speelt hier een kantiaans heimwee naar absolute maatstaven voor wat goed en slecht handelen is?]
Praxis en poiesis (11-12) zijn van belang voor een vergelijking met het handelen van type II. Poiesis is het technisch vervaardigen van dingen. Dat wordt door Aristoteles ook als handelen gezien.
Type II van handelen ontstaat doordat het subject zich uit de normatieve 'natuurlijke' en gemeenschappelijke wereld losmaakt, zich verzelfstandigt om zich tegenover de wereld op te stellen teneinde deze zelf te beheersen, berekenen, construeren (12). Zelfstandigheid, onafhankelijkheid, en vrijheid gaan hier op een bepaalde manier samen (13). Kaulbach geeft de samenhang met natuurwetenschap en techniek aan. De goede doelen worden door het subject zelf bepaald (18) en de meest effectieve middelen om dat doel te bereiken worden op grond van natuurwetenschappelijke kennis gekozen (19): doelrationalisme. Dezelfde manier van denken wordt op de samenleving toegepast.
Een vergelijking met 'poiesis' wijst uit dat het verschil zit in de "Grensenlosigkeit der Zwecksetzung und Planung"(23) van het moderne technische bewustzijn, van het technische handelen (25-26). Hier treft men dan ook een levensbeschouwing aan die menselijk geluk koppelt aan een steeds grotere mate van snelheid, effectiviteit, energiebsparing, etc. Toch wordt de noodzaak van zelfbegrenzing nu steeds duidelijker (denk aan milieuproblematiek enz.), en daarmee de noodzaak van het accepteren van grenzen, wat neerkomt op een "Wendung zur Praxis"(29 e.v.).
Tot zover het eerste hoofdstuk. Het tweede legt heel abstract de koppeling van de twee typen van handelen met 'Sein' en 'Sollen' en met 'Geschichte' en 'Vernunft'. Essentie is dat een zelfstandig subject niet anders wil dan negatieve vrijheid en autonomie, terwijl van de andere kant afgewezen wordt dat de traditionele normen van de gemeenschap / de geschiedenis zonder meer het handelen zouden bepalen.
Berlin noemt dat "Vrijheid van .." Handelen, zo vindt Kaulbach die hier natuurlijk zelf de rechter is, neemt zowel de eigen verantwoordelijkheid (het steeds reflecteren op en kritisch toetsen van de zeden) als het afgestemd zijn op de bestaande normatieve kaders serieus. Precies dat is praxis: "Standnehmen auf den Boden einer Welt von Handlungsorientierenden Normen"(40) Maar dan hangt veel af van wat bedoeld wordt met dat die standpuntbepaling het "Überzeugt-sein von der Gültigkeit dieser Normen"(40) inhoudt.
[De bijdrage aan het normatieve leven van de gemeenschap(41) kan er tenslotte op vele manieren uit komen te zien - al heb ik sterk het gevoel dat Kaulbach daar heel anders over denkt. Ik zou de praktische toepassing wel eens willen zien. Het leest als een groot heimwee naar een homogene samenleving met vaste tradities en gewoonten. Maar zo'n soort 'gemeenschap' bestond toen (1982) al niet meer en vandaag de dag nog minder, de samenleving is mondiaal, echt en virtueel, pluriform en multicultureel. De eenzijdigheid van Type II handelen is overal te zien, maar heimwee naar de aloude situaties heeft geen zin. We moeten leren een praxis te hebben, bewust en afgewogen te handelen, in een moderne samenleving. En dat is veel moeilijker dan dan een praxis in een homogene samenleving.]