Incididunt nisi non nisi incididunt velit cillum magna commodo proident officia enim.
David BOHM
Over dialoog - Helder denken en communiceren - Met het voorwoord van Senge en een nieuw voorwoord van Humberto Schwab[Ik lees eerst de oorspronkelijke tekst van Bohm en daarna pas de voorwoorden.]
Noemt alle maatschappelijke problemen die Bohm noemt. Schwab schrijft die eerst toe aan de technologische ontwikkeling, daarna aan fouten in ons denksysteem.
"Het lijkt erop dat alles wat we in honderden jaren hebben opgebouwd, aan denken, handelen en voelen; aan rituelen, gebruiken, wetten; maar ook aan theorieën en filosofieën over onszelf en de wereld, niet meer adequaat is. En dat dit misschien wel een blok aan ons been vormt om een nieuw verhaal te maken. We hebben kortom totaal nieuwe concepten nodig en misschien wel een grote schoonmaak van ons denksysteem. Wellicht andere beelden van onszelf en van ons denken."(19)
[Dat zijn enorm vage stellingen. Wat is de onvrede precies? Waaruit blijkt dat dat alles niet meer adequaat is? 'Alles moet anders' roepen is weinig constructief.]
Vervolgens vat Schwab Bohms gedachten samen. We herhalen en verdedigen almaar dezelfde gedachten omdat we neurologisch nog steeds vast zitten aan de "evolutionair oudste hersendelen"(20).
"Ons reptielenbrein kunnen we niet zo maar afleggen."(20)
[Als dat al waar is: dan zal de dialoog ook via dat reptielenbrein moeten verlopen. Als slecht denken 'hard wired' is, zullen we er nooit vanaf komen. Dat mensen vanuit vooronderstellingen denken en dat vaak niet door hebben is een open deur. En inderdaad zou het geweldig zijn als die expliciet gemaakt worden in gesprekken. Dat 'denken verbergt wat het doet en doet alsof het een passief medium is'(23) is filosofisch al eindeloos vaak weerlegd. 'De wereld is een gevolg van ons denken'(23) is vaag, wat wordt hier bedoeld met 'de wereld'?]
"Ik noemde Bohms bundel (in navolging van Peter Senge) een geschenk en een aansporing. Wat het laatste betreft: het is de uitdaging om tribale contexten te scheppen waarbinnen we nieuwe betekenis kunnen geven aan ons bestaan, betekenis die rechtdoet aan de authentieke verlangens van mensen. De betekenis zit al in de gezamenlijke, aandachtige concentratie op onze stilzwijgende grond." [mijn nadruk](26-27)
[Ik begrijp werkelijk niet wat hier staat ...]
Senge beschrijft herinneringen aan Bohm en zijn opvattingen over dialoog en hoe zich een praktijk ontwikkelde van allerlei vormen van dialoog - overlegvormen zonder agenda etc. - in het bedrijfsleven en organisaties.
" “Win-lose” politics and hierarchical authority are simply not adequate for confronting global climate change, the growing gap between rich and poor, and the dilemmas of genetic technology."(viii)
Weergave van Bohms opvattingen. Veel aandacht voor het idee 'incoherentie' en 'deelnemen in het geheel'.
"First, as a scientist, Bohm appreciated that society’s incoherence cannot be divorced from the very Western scientific rationalism that we hold sacrosanct in the modern world. Although most scientists would decry the very notion of fundamentalism, the way the scientific establishment functions in the larger society belies scientists’ espoused openness."(xi) [mijn nadruk]
[Mogelijk, maar het is de enige manier waarop redelijk controleerbare beweringen kunnen worden gedaan. Ik snap de relativering, maar het is een opvatting die er gemakkelijk toe leidt dat wetenschap als 'ook maar een geloof' wordt opgevat (zoals door religieuze mensen in de discussie over de evolutie) of nog erger (zoals door anti-vaxers en andere mensen die zich niet meer willen laten corrigeren door wetenschappelijke feiten.) Ik vat ook echt niet wat voor 'waarheid' die dialoog zou moeten opleveren.]
"While the exercise of dialogue is as old as civilization itself, in recent times a profusion of practices, techniques, and definitions has arisen around the term “dialogue.” Though none of these approaches can lay claim to being the “correct” view, it is indeed possible to distinguish the various views, and to clarify what is intended by each."(xv)
Dit boekje moet daarom duidelijk maken waar Bohm staat op dat terrein.Hij laat zich onder andere inspireren door Krishnamurti en Patrick de Mare. Het is na zijn dood in 1992 samengesteld uit allerlei materiaal vanaf 1970 dat Bohm over dat onderwerp naliet.
"Perhaps most importantly, dialogue explores the manner in which thought – viewed by Bohm as an inherently limited medium, rather than an objective representation of reality – is generated and sustained at the collective level. Such an inquiry necessarily calls into question deeply held assumptions regarding culture, meaning, and identity. In its deepest sense, then, dialogue is an invitation to test the viability of traditional definitions of what it means to be human, and collectively to explore the prospect of an enhanced humanity."(xvi)
Fragmentatie is daarbij een belangrijk begrip. Incoherentie een ander. De dialooggroep kan die doorbreken, maar het is geen gemakkelijk proces.
Beschrijving van hoe dit boekje tot stand is gekomen en een korte samenvatting van de hoofdstukken.
Ondanks de ontwikkeling van wereldwijde communicatiemiddelen van de laatste decennia hebben mensen vandaag de dag het gevoel dat communicatie tussen mensen volledig dreigt in te storten. Naties, klassen, groepen lijken elkaar niet te begrijpen. Een speciaal probleem daarbij is dat er zo veel desinformatie wordt verspreid dat pogingen om de communicatie te verbeteren niet lijken te helpen of het probleem zelfs vergroten. Zit het probleem misschien dieper?
"Is it not possible that our crude and insensitive manner of thinking about communication and talking about it is a major factor behind our inability to see what would be an intelligent action that would end the present difficulties?"(2)
Het woord 'communicatie' heeft oorspronkelijk iets te maken met 'iets gemeenschappelijk maken / informatie of kennis delen met anderen op een zo accuraat mogelijke manier'. Maar in een dialoog gebeurt meer: de betekenis van wat gecommuniceerd wordt kan door de deelnemers aan de dialoog op verschillende manieren opgevat worden, wat kan leiden tot nieuwe inzichten
"Thus, in a dialogue, each person does not attempt to make common certain ideas or items of information that are already known to him. Rather, it may be said that the two people are making something in common, i.e., creating something new together.
But of course such communication can lead to the creation of something new only if people are able freely to listen to each other, without prejudice, and without trying to influence each other." [mijn nadruk](3)
[De centrale vraag is natuurlijk of mensen elkaar wel zo open tegemoet kunnen treden. Mensen communiceren vanuit hun achtergronden en context, vanuit hun waarden en normen enz. Er is in de filosofie al veel discussie geweest over of je dat allemaal 'tussen haakjes' kunt zetten zoals in de fenomenologie en de hermeneutiek en een vorm van 'epoché' kunt bereiken.
Wikipedia: "In phenomenological research epoché is described as a process involved in blocking biases and assumptions in order to explain a phenomenon in terms of its own inherent system of meaning. This is a general predisposition one must assume before commencing phenomenological study. It is different from bracketing, which is to acknowledge any personal bias or contextual assumptions of the researcher. This involves systematic steps to "set aside" various assumptions and beliefs about a phenomenon in order to examine how the phenomenon presents itself in the world of the participant."
Een tweede vraag is of je van jezelf door kunt hebben dat je probeert de ander te beïnvloeden. Soms ben je daar nadrukkelijk op uit, dan weet je het dus, maar in andere situaties denk je misschien dat je daar niet op uit bent terwijl je dat zonder dat je het door hebt toch aan het doen bent.]
"Each has to be interested primarily in truth and coherence, so that he is ready to drop his old ideas and intentions, and be ready to go on to something different, when this is called for. If, however, two people merely want to convey certain ideas or points of view to each other, as if these were items of information, then they must inevitably fail to meet."(3)
[Ik duid dat zelf aan met het verschil tussen overleggen en mededelen. Veel mensen overleggen niet echt met een ander over wat ze naar voren brengen, vaak komt iemand met een mededeling die ingekleed wordt als ware het een dialoog. Dat is verwarrend want omdat het eigenlijk om een mededeling gaat en alleen maar op een dialoog lijkt, is het op zo'n moment helemaal niet de bedoeling dat je daar van alles over gaat zeggen. En is dat dan manipulatie of gewoon naïef en onwetend gedrag?]
Bohm vergelijkt met hoe kunstenaars en wetenschappers werken in een voortdurend creatief proces van vernieuwing van inzichten en zo verder.
"It is clear that if we are to live in harmony with ourselves and with nature, we need to be able to communicate freely in a creative movement in which no one permanently holds to or otherwise defends his own ideas. Why then is it so difficult actually to bring about such communication? " [mijn nadruk]
[Omdat het gewoon niet kan? :-) Omdat allerlei machtsverhoudingen niet zo maar verdwijnen?]
Mensen verwijten de ander vaak dat ze niet open luisteren, maar de kunst is om je eigen blokkades te zien.
"Without this awareness, the injunction to listen to the whole of what is said will have little meaning. But if each one of us can give full attention to what is actually “blocking” communication while he is also attending properly to the content of what is communicated, then we may be able to create something new between us, something of very great significance for bringing to an end the at present insoluble problems of the individual and of society."(5)
Wat is 'dialoog' eigenlijk? Letterlijk betekent het: 'via woorden'.
"The picture or image that this derivation suggests is of a stream of meaning flowing among and through us and between us. This will make possible a flow of meaning in the whole group, out of which may emerge some new understanding."(7)
[Bohm maakt het tot iets wat de letterlijke betekenis ver overstijgt. Hij creëert op die manier een tegenstelling met het woord 'discussie' terwijl die ook 'via woorden' verloopt.]
" It [discussion] emphasizes the idea of analysis, where there may be many points of view, and where everybody is presenting a different one – analyzing and breaking up. That obviously has its value, but it is limited, and it will not get us very far beyond our various points of view."(7)
[Hij geeft discussie de sfeer van competitie, van willen winnen op argumenten, en blijft onduidelijk over waarom je met een discussie qua standpunten niet verder kunt komen met elkaar. In een dialoog gaat het daarentegen niet om winnen en praat je met elkaar vanuit een openheid over je aannames, aldus Bohm. Of anders: in een dialoog wint iedereen, het is een spel met elkaar, niet tegen elkaar.]
"Clearly, a lot of what is called “dialogue” is not dialogue in the way that I am using the word."(7)
[Precies. En dan zijn er ook nog begrippen als 'debat', 'argumentatie', en zo verder.]
Waarom is er zo vaak geen sprake van een dialoog zoals Bohm die ziet?
"The point is that we have all sorts of assumptions, not only about politics or economics or religion, but also about what we think an individual should do, or what life is all about, and so forth.
We could also call these assumptions “opinions.” An opinion is an assumption." [mijn nadruk](9)
[Dat sluit aan op wat ik al opmerkte: niemand kan met een ander een gesprek voeren los van zijn of haar context.]
"The point is that dialogue has to go into all the pressures that are behind our assumptions. It goes into the process of thought behind the assumptions, not just the assumptions themselves.(...) Our thought, too, is a process, and it requires attention, otherwise it’s going to go wrong." [mijn nadruk](9-10)
Denken leidt tot fragmentatie, tot een opdeling van alles en daarna maken we die indeling belangrijk, stelt Bohm. Bijvoorbeeld: we denken in termen van naties, vervolgens maken we naties belangrijk, en daarna kunnen we niet meer anders denken.
"Therefore, freedom of thought is interfered with, because if the nation has high value it is necessary to continue to think that the nation has high value." [mijn nadruk](11)
"Thought defends its basic assumptions against evidence that they may be wrong." [mijn nadruk](12)
[Wat Bohm over 'thought' schrijft vind ik nogal vaag. Denken leidt tot opvattingen en meningen die op een bepaalde manier gewaardeerd wordt en dat laatste belemmert de vrijheid om anders te gaan denken. De vraag is wat er gebeurt wanneer we waarderen wat we allemaal kunnen bedenken. Waarderen is misschien wel een heel ander proces dan denken. Maar Bohm lijkt zich vooral met dat denken bezig te houden en waarderen is zo te zien een vorm van denken bij hem. En denken is het probleem. Ook lees ik niets over de correctie van 'denken' op basis van empirische waarnemingen.]
" Most of our basic assumptions come from our society, including all our assumptions about how society works, about what sort of person we are supposed to be, and about relationships, institutions, and so on. Therefore we need to pay attention to thought both individually and collectively.
In a dialogue, people coming from different backgrounds typically have different basic assumptions and opinions. In almost any group you will probably find a great many different assumptions and opinions of which we are not aware at the moment."(12)
"And they may not realize it, but they have some tendency to defend their assumptions and opinions reactively against evidence that they are not right, or simply a similar tendency to defend them against somebody who has another opinion."(13)
[Dat is allemaal zo en dat is dus het kernprobleem: hoe kun je dat gegeven hanteren?]
"Science is supposed to be dedicated to truth and fact, and religion is supposed to be dedicated to another kind of truth, and to love. But people’s self-interest and assumptions take over."
[Maar ik vind het wel erg gemakkelijk wanneer Bohm religieuze opvattingen op eenzelfde niveau neerzet als ... wat? want eerst heeft hij het over de opvattingen van wetenschappers en vervolgens over wetenschappelijke opvattingen en dat is bepaald niet hetzelfde.]
Over de invloed die de grootte van een groep heeft op de dialoog. Als de dialoog zich binnen een groep kan ontwikkelen tot een coherente manier van denken, dan wordt dat denken en wordt die communicatie sterker (de vergelijking met natuurlijk licht en laserlicht). En dat gebeurt ook op onuitgesproken niveau (dat van 'tacit knowledge').
"Thought is emerging from the tacit ground, and any fundamental change in thought will come from the tacit ground. So if we are communicating at the tacit level, then maybe thought is changing.
The tacit process is common. It is shared. The sharing is not merely the explicit communication and the body language and all that, which are part of it, but there is also a deeper tacit process which is common. I think the whole human race knew this for a million years; and then in five thousand years of civilization we have lost it, because our societies got too big to carry it out. But now we have to get started again, because it has become urgent that we communicate." [mijn nadruk](16)
[Hm, dat is allemaal nogal vaag en aanvechtbaar. Op het niveau van het denken zijn we verdeeld en hebben we allemaal verschillende waarden en normen en zo, maar op het niveau van 'tacit knowledge' delen we blijkbaar dezelfde ideeën. Daarmee wordt het kernprobleem ineens weggetoverd. Maar hoe weten we 1/ dat die 'tacit ground' er is en dat we die kwijt zijn geraakt; en 2/ wat die 'tacit ground' inhoudt; en 3/ hoe we op dat niveau kunnen communiceren; en 4/ hoe die ons denken beïnvloedt?]
Vervolgens wordt beschreven hoe een dialoog zou moeten plaatsvinden.
[In feite beschrijft dit het herstellen van sociale homogeniteit komend vanuit sociale heterogeniteit. Wat hij beschrijft lijkt ook wel wat op een 'socratisch gesprek' zoals door filosofen wel gebruikt wordt.]
"I think that when we are able to sustain a dialogue of this sort you will find that there will be a change in the people who are taking part. They themselves would then behave differently, even outside the dialogue. Eventually they would spread it."(21)
"I’m saying that it is necessary to share meaning. A society is a link of relationships among people and institutions, so that we can live together. But it only works if we have a culture – which implies that we share meaning; i.e., significance, purpose, and value. Otherwise it falls apart. Our society is incoherent, and doesn’t do that very well; it hasn’t for a long time, if it ever did. The different assumptions that people have are tacitly affecting the whole meaning of what we are doing." [mijn nadruk](22)
[Hier staat bijna dat die 'tacit knowledge' van daarnet ook niet erg coherent is. Maar hoe dan ook: in de voorgestelde vorm van dialoog komen langzamerhand alle vooronderstellingen van mensen op tafel. Die moeten dan vervolgens als het ware 'on hold' gezet worden:]
"so that you neither carry them out nor suppress them. You don’t believe them, nor do you disbelieve them; you don’t judge them as good or bad.
We are not trying to change anybody’s opinion. When this meeting is over, somebody may or may not change his opinion. This is part of what I consider dialogue – for people to realize what is on each other’s minds without coming to any conclusions or judgments." [mijn nadruk](23)
Er moet in een dialoog dus voortdurend aandacht zijn voor het proces, en niet alleen maar voor de uitgesproken opvattingen.
"All the serious arguments, whether in the family or in the dialogue, are about different views of what is absolutely necessary."(25)
"Thought has to be in some sense aware of its consequences, and presently thought is not sufficiently aware of its consequences."(28)
"All of this is part of collective thought – people thinking together. At some stage we would share our opinions without hostility, and we would then be able to think together; whereas when we defend an opinion we can’t. An example of people thinking together would be that somebody would get an idea, somebody else would take it up, somebody else would add to it. The thought would flow, rather than there being a lot of different people, each trying to persuade or convince the others."(29-30)
"If we can see what all of our opinions mean, then we are sharing a common content, even if we don’t agree entirely. It may turn out that the opinions are not really very important – they are all assumptions. And if we can see them all, we may then move more creatively in a different direction. We can just simply share the appreciation of the meanings; and out of this whole thing, truth emerges unannounced – not that we have chosen it.
If each of us in this room is suspending, then we are all doing the same thing. We are all looking at everything together. The content of our consciousness is essentially the same." [mijn nadruk](30)
[Dat zijn een hoop vage beweringen bij elkaar.]
" If something is right, you don’t need to be persuaded."(31)
"The culture in general is incoherent. And we will thus bring with us into the group – or microcosm or microculture – a corresponding incoherence.
If all the meanings can come in together, however, we may be able to work toward coherence. As a result of this process, we may naturally and easily drop a lot of our meanings. But we don’t have to begin by accepting or rejecting them. The important thing is that we will never come to truth unless the overall meaning is coherent. All the meanings of the past and the present are together. We first have to apprehend them, and just let them be; and this will bring about a certain order. If we can work this through, we will then have a coherent meaning in the group, and hence the beginning of a new kind of culture – a culture of a kind which, as far as I can tell, has never really existed."(32-33)
[Dat suggereert dat er universele waarheden en waarden bestaan die we kunnen voelen als we ons denken maar stopzetten en een dialoog voeren zoals door Bohm beschreven. Dat betwijfel ik zeer. Het is het eeuwige veelheid - eenheid probleem, veelheid is eng, eenheid is goed, helemaal zoals bij Plato. Daarom klinkt het allemaal ook wat als een religieuze overtuiging. Hier is het Shared Meaning, daar het Zijn, hier God daar de Ideeën of het Transcendente, en zo meer.]
Problemen in die dialoog worden onder andere gevormd door machtsverhoudingen / dominanties, haast, etc.
"So while we don’t have “rules” for the dialogue, we may learn certain principles as we go along which help us – such as that we must give space for each person to talk. We don’t put this as a rule; rather we say that we can see the sense of it, and we are learning to do it. So we see the necessity or value of certain procedures that help."[mijn nadruk](35)
[Tja, dat zijn dus gewoon regels. Waarom wil Bohm dat niet als zodanig benoemen? Ook als je samen de ervaring hebt dat er het best op een bepaalde manier gepraat kan worden stel je regels op. Ook dat zijn regels, ook al komen ze niet van boven of zo. Die postmoderne angst voor regels is simpelweg niet vol te houden tussen mensen.]
"Let me give what I call a “vision of dialogue.” You don’t have to accept it, but it may be a way to look at it."(36)
[Waarom toch die voorzichtige formuleringen? Bohm wil niets opleggen, niet overtuigen, niet dwingen, etc. maar natuurlijk is er wel degelijk een doel met zijn dialoog en natuurlijk zijn er wel degelijk regels die het beste gevolgd kunnen worden tijdens die dialoog. Hierna volgt nogal wat herhaling van eerder gegeven aandachtspunten.]
"There is no reason to hold to an assumption if there is evidence that it is not right. The proper structure of an assumption or of an opinion is that it is open to evidence that it may not be right."(40)
[Alleen is het kernprobleem dat mensen met bepaalde vooronderstellingen, oordelen, vooroordelen zich niet laten corrigeren door nieuwe informatie. Die wordt ontkend, mensen klampen zich vast aan de zekerheden van de opvattingen die ze al hebben. En hoe los je dat op?]
"Truth does not emerge from opinions; it must emerge from something else – perhaps from a more free movement of the tacit mind. So we have to get meanings coherent if we are going to perceive truth, or to take part in truth. That is why I say the dialogue is so important. If our meanings are incoherent, how are we going to participate in truth? "
[Vage beweringen hier. Waarheid is geen ding, waarheid is een status die we aan beweringen geven op basis van te controleren feiten. Zoiets.]
" They couldn’t share any meaning, because each one felt his meaning was true. How can you share if you are sure you have truth and the other fellow is sure he has truth, and the truths don’t agree? How can you share?"(43)
[Nee, dat kan dan niet. Maar: hoe kan iemand dan zijn opvattingen zo maar aan de kant gooien? Ik geloof niet dat dat kan. Ik denk niet dat Bohr en Einstein dat zouden kunnen samen.]
Over de noodzaak sensitief te zijn voor je eigen reacties en die van andere personen. Dat betekent ook letterlijk: je zintuigen goed gebruiken en betekenis registreren.
"What blocks sensitivity is the defense of your assumptions and opinions."(47)
[Dat kan, maar hoeft niet noodzakelijkerwijs zo te zijn. Ook het voorbeeld van de dialooggroep in Zweden op p.47-48 vind ik niet bijster overtuigend. Tja, dan heb je even respect voor elkaar in die groep. Maar wat doe je en vind je vervolgens als je weer in je eigen situatie bent? Voel je dan anders? Denk je dan anders? Ben je dan ineens toleranter? Heb je dan andere opvattingen?
Belangrijk is dus wel een open gesprek, vrije associatie (Freud), 'herrschaftsfreie Diskussion' (Habermas) of je hoe het ook wilt noemen. Bohm noemt het dialoog. Zo'n gespreksvorm kan van alles opleveren. Maar niet alles wat Bohm naar voren brengt.
Of anders: zet een groep mensen dagenlang bij elkaar, laat ze een jointje roken om de remmingen wat te verminderen, en ze houden allemaal van elkaar zoals in de Bhagwan-beweging. Maar wat dan?
De maatschappelijke mogelijkheden van die dialoog in het bedrijfsleven en in de politiek die hij later beschrijft vind ik nogal naïef. Niet alles is te veranderen met de juiste communicatie.]
"And perhaps in dialogue, when we have this very high energy of coherence, it might bring us beyond just being a group that could solve social problems. Possibly it could make a new change in the individual and a change in the relation to the cosmic. Such an energy has been called “communion.” It is a kind of participation. The early Christians had a Greek word, koinonia, the root of which means “to participate” – the idea of partaking of the whole and taking part in it; not merely the whole group, but the whole."(54)
[Dat zijn een hoop religieuze connotaties bij elkaar. Waarom? Heimwee naar de homogene christelijke samenleving van vroeger tijden?]
Bohm somt een reeks maatschappelijke problemen op. Een en ander heeft te maken met hoe fragmenterend 'denken' werkt. We moeten dus iets doen aan die destructieve denkprocessen en ons bewust worden van die denkprocessen. Dan blijkt dat denken niet iets individueels is, maar iets collectiefs, dat denken niet los staat van gevoelens, en dat denken ons kan misleiden omdat we onszelf / anderen / dingen verkeerd weergeven.
[Dit is dus een andere verwoording van wat in '2 - On Dialogue' staat. Ik moet toch zeggen dat ik het allemaal wat naïef vind. Alle grote wereldproblemen op een rij zetten en dan zeggen dat die ontstaan door onze manier van denken is wel heel simpel. Dan lees ik toch liever de theorieën van Habermas.]
"This implies a different way of seeing the world – it implies that our whole way of seeing the world could change. We see the world according to the general collective representations circulating around our society and culture, and insofar as these could be dropped, then we may change, because the world is presented differently. If you are presented to me as a dangerous person, then I will shrink back – I can’t help it. But if I represent you differently, then my whole approach is different."[mijn nadruk](68)
"If we could learn to see thought actually producing presentations from representations, we would no longer be fooled by it – it would be like seeing the trick of a magician. As long as you don’t see what the magician is doing, it seems like magic. But if you had a direct insight into the trick, it could change everything."(69)
Een kritiek op de probleemoplossende benadering.
"For it is an essential feature of thought that once the mind accepts a problem, then it is appropriate for the brain to keep on working until it finds a solution. This feature is indeed necessary for proper rational thinking."(73)
[Vaag, zoals heel zijn kennistheorie vaag is. Het is een stelling. Is die stelling waar?]
"On the other hand, if the mind treats a paradox as if it were a real problem, then since the paradox has no “solution,” the mind is caught in the paradox forever."(73)
"Normally we don’t see that our assumptions are affecting the nature of our observations. But the assumptions affect the way we see things, the way we experience them, and, consequently, the things that we want to do."(79)
[Ik denk dat dat voor veel mensen een open deur is. Zoals ook dat de waarneming van de dingen om je heen anders is dan de waarneming van gevoelens in je zelf.]
"So really we have come to the question of what is needed to go deeply into observation, so that you can look at yourself without a “looker,” or listen to yourself, or other people, without a “listener.” "(83)
[Wat dus weer overeenkomt met wat hij schrijft over het uitstellen van oordelen.]
"There is another action, which is neither to carry out the aggression, nor to turn it against yourself by suppressing it. Rather, you may suspend the activity, allowing it to reveal itself, to flower, to unfold, and so you see the aggression and its actual structure inside of you."(84)
[Ook erg vaag.]
"Is it possible for thought similarly to observe itself, to see what it is doing, perhaps by awakening some other sense of what thought is, possibly through attention? In that way, thought may become proprioceptive. It will know what it is doing and it will not create a mess. If I didn’t know what I was doing when I made an outward physical action, everything would go wrong. And clearly, when thought doesn’t know what it is doing, then such a mess arises. So let us look further – first at suspension, then at proprioception."(86)
[Veel herhaling van eerder opgevoerde zaken hier.]
"In early human cultures, and to some extent even now, there has existed what has been called “participatory thought.” People in such cultures felt that they were participating in some of the things that they saw – that everything in the world was participating, and that the spirit of things was all one." [mijn nadruk](96)
[Hoe zouden we dat zelfs maar kunnen weten / vaststellen?]
"Literal thought aims at being a reflection of reality as it is – it claims just to tell you the way things are. We tend to say that’s the best kind of thought. Technical thought, for instance, aims to be literal. Such thought intends to be unambiguous; it may not succeed, but it aims that way – to know something as exactly what it is." (97)
[Ik vrees dat ik van die benadering ben.]
"I suggest that we are constantly doing participatory thought anyway, that it has never gone away. An example would be that when my country is attacked, I am attacked. We are then doing exactly that kind of thought. We say, “I am my country. When you cross that boundary, you have hit me.” We do a great deal of that kind of thought, but we claim we are not doing it. Literal thought claims we are not doing it at all. Therefore, it is incoherent. Explicitly we have given supreme value to literal thought, while in fact we are also tacitly giving supreme value to participatory thought. So it’s all very muddled." (98)
[Allemaal beweringen die niet kloppen. Het deel dat volgt over 'deel hebben aan' of 'deel hebben in' heeft met taal en logica te maken en werd al door Plato gebruikt op een manier waardoor allerlei misverstanden kunnen ontstaan. Daar heeft Thomas van Aquino het waarschijnlijk ook vandaan. Het heeft te maken met hoe we als concreet mens de abstracte ideeën of het goddelijke kunnen denken.]
"Such literal thought tends to fragment, while the participatory thought tends to bring things together."(99)
[De ene manier van denken gaat uit van de veelheid, de andere manier van denken van de eenheid. De eerste benadert alles als een object onafhankelijk van de waarnemer / denker. De tweede gaat uit van de samenhang van alles. Ze hebben allebei hun voordelen en nadelen.]
"And then there’s a third dimension – the cosmic dimension, which is the sphere of man’s immersion in nature, the cosmology of science and of religion. Human beings have always had that in mind, from the most ancient, prehistoric times. Nature is sensed as something beyond the individual or society."(104)
"Religion has left us, we have moved very far away from nature, and philosophy has become confused. In modern society, science attempts to connect us to the cosmos to some extent; but it is limited, and most people can’t understand it all that well anyway. Therefore, the connection to the cosmic dimension seems to be rather lost. But I think that people want to come back into that cosmic dimension. It is an essential dimension of the human being, along with the individual and the collective dimensions. "[mijn nadruk] (104)
"We have to consider that nature has an almost religious significance in our psyche – that taking this new attitude has a very great implication for the human being. So, part of the cosmic dimension is man’s attitude toward nature. But there is something beyond even that – not merely the cosmos as we see it through the telescope or looking out at the night sky. I think there is a ground beyond that. I want to suggest that there is something beyond limit, something not finite.(...)
Your brain is effectively saying that there isn’t any such thing as the unlimited. But in a participatory view, the suggestion is that we have the unlimited as the ground of everything – that our true being is unlimited. "(105-106)
[En zo smokkelen we de religie weer binnen. 'The need for the cosmic', wat is dat voor behoefte? waarom zouden mensen die moeten hebben? Je hoeft ook niet religieus te zijn om respect te voelen en verantwoordelijkheid te dragen voor de natuur of je medemensen. Het taalgebruik wordt hier ook 'religieus'.]