>>>  Laatst gewijzigd: 29 november 2020   >>>  Naar www.emo-level-8.nl  
Ik

Notities bij boeken

Start Filosofie Kennis Normatieve rationaliteit Waarden in de praktijk Mens en samenleving Techniek

Notities

Incididunt nisi non nisi incididunt velit cillum magna commodo proident officia enim.

Voorkant Bregman 'De meeste mensen deugen' Rutger BREGMAN
De meeste mensen deugen - Een nieuwe geschiedenis van de mens
Amsterdam: De Correspondent, 2019, 521 blzn.;
ISBN-13: 978 90 8294 2194

[Een prachtig boek, dit. Van iemand die helder kan schrijven. Van iemand die de hele tijd duidelijk maakt waar hij staat en zijn standpunten concreet onderbouwt ook nog. Van iemand die je aan het denken zet over vanzelfsprekendheden die van belang zijn. Dank je wel, Rutger Bregman, mijn complimenten voor dit geweldige boek.]

(11) Proloog

Over Gustave Le Bon's Psychologie des foules.

"Al met al had die beroemde massapsycholoog, Gustave Le Bon, er niet verder naast kunnen zitten. De noodsituatie bracht niet het slechtste in mensen naar boven. Het Britse volk steeg [tijdens de Blitz in WO II - GdG] juist een paar treden op de ladder van de beschaving. 'De moed, de humor en de vriendelijkheid van gewone mensen', schreef een Amerikaanse journaliste in haar dagboek, 'blijven verbijsterend in het licht van deze nachtmerrie.'"(16)

Maar trokken de politici de conclusie dat het bombarderen van de Duitse steden dus zinloos was als het ging om het breken van de moraal van het Duitse volk? Nee, hoor. Wetenschappelijk onderzoek werd genegeerd, persoonlijke gevoelens gevolgd.

"Zorgvuldige wetenschappers die tegen het bombarderen van de Duitse bevolking pleitten, werden weggezet als lafaards. Landverraders."(18)

"Hitler en Churchill, Roosevelt en Lindemann – stuk voor stuk deelden ze het mensbeeld van Gustave Le Bon, de psycholoog die had beweerd dat de menselijke beschaving maar een dun laagje is. Ze waren ervan overtuigd dat de luchtmacht dat laagje zou wegblazen. Maar hoe meer bommen er vielen, hoe dikker de laag werd. Het was geen dun vliesje, het was eelt.
Toch drong die conclusie nauwelijks door tot de militaire experts. De Amerikanen wierpen vijfentwintig jaar later drie keer zo veel bommen op Vietnam als op Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat werd een nog grotere mislukking. Zelfs als het bewijs ons recht in het gezicht staart, weten we onszelf nog voor de gek te houden."(20)

(21) Hoofdstuk 1 - Een nieuw realisme

Dit is Bregmans insteek:

"Dit is een boek over een radicaal idee.
Het is een idee waar machthebbers al eeuwen benauwd van worden. Waar religies en ideologieën zich tegen hebben gekeerd. Waar media zelden verslag van doen en de geschiedenis één lange ontkenning van lijkt.
Tegelijkertijd is het een idee dat onderbouwing vindt in nagenoeg ieder vakgebied van de wetenschap. Dat door de evolutie wordt gestaafd en door het alledaagse leven bevestigd. Een idee dat zozeer aansluit bij de menselijke natuur, dat het vaak niet eens meer opvalt.
Hadden we de moed om het serieus te nemen, dan zou blijken: dit idee kan een revolutie ontketenen. De samenleving op haar kop zetten. Als het werkelijk tot je doordringt, is het zelfs een levensveranderend medicijn, waardoor je nooit meer op dezelfde manier naar de wereld kijkt.
Het idee in kwestie?
De meeste mensen deugen."(23)

"Dat mensen van nature egoïstisch, paniekerig en agressief zijn, is een hardnekkige mythe. De bioloog Frans de Waal spreekt ook wel van de ‘vernistheorie’. De beschaving zou maar een dun laagje zijn, dat bij het minste of geringste zou barsten. Maar het is precies andersom: juist als de bommen uit de lucht vallen of de dijken breken, komt het beste in ons naar boven. "(25)

"Het Disaster Research Center heeft sinds 1963 op basis van bijna zevenhonderd veldstudies vastgesteld dat er, in tegenstelling tot wat je in films ziet, nooit totale paniek uitbreekt na een ramp. Er is ook nooit sprake van een vloedgolf van egoïsme. Het aantal misdaden – moord, diefstal, verkrachting – daalt meestal. Mensen blijven rustig, raken niet in shock en komen snel in actie. "(27)

"In noodgevallen komt het beste in mensen naar boven. Ik zou geen sociologisch inzicht weten dat zo stevig is onderbouwd en zo straal wordt genegeerd. Het beeld dat in de media wordt geschetst is steevast het omgekeerde van wat er daadwerkelijk na een ramp gebeurt. "(27)

"En hier komt het: ons negatieve mensbeeld is ook een nocebo. Als we geloven dat de meeste mensen niet deugen, gaan we elkaar zo behandelen. Dan halen we het slechtste in elkaar naar boven."(31)

"En dus begon ik me af te vragen waar ons zwarte mensbeeld vandaan komt. Waarom zijn we ooit gaan geloven in de verdorvenheid van de mens?"(33)

De media ('het nieuws') spelen daar een bedenkelijke rol in.

"De extreme armoede, het aantal oorlogsslachtoffers, de kindersterfte, de misdaad, de­­ honger, de kinderarbeid, het aantal doden bij natuurrampen en het aantal vliegtuigcrashes zijn in de afgelopen decennia omlaag gevlogen. We leven in de rijkste, veiligste en gezondste tijd ooit.
Waarom we dit niet weten? Simpel: omdat het nieuws over de uitzonderingen gaat."(34)

[Dit is in lijn met wat Pinker stelt.]

"‘We zijn niet rationeel genoeg om te worden blootgesteld aan de pers’, merkt de statisticus Nassim Nicholas Taleb op."(36)

Maar dat mensbeeld is niet alleen daar dominant, het is ook het mensbeeld van de meeste evolutiepsychologen, van economen (de homo economicus) en zo verder.

"Dat mensen van nature egoïstisch zijn, is een leerstuk dat in het Westen al eeuwen wordt onderwezen. Grote denkers als Thucydides, Augustinus, Machiavelli, Hobbes, Luther, Calvijn, Burke, Bentham, Nietzsche, Freud en de Amerikaanse Founding Fathers onderschreven stuk voor stuk de vernistheorie van de beschaving. Ze gingen er allemaal van uit dat we op Planeet B leefden.
Het fascinerende is dat niet alleen het traditionele christendom, maar ook de rationele Verlichting (de stroming die in de achttiende eeuw het verstand boven het geloof plaatste) is geworteld in een duister mensbeeld. De orthodoxe gelovigen dachten dat we verdorven waren, en hoogstens een laagje vroomheid over onze natuur konden smeren. Veel verlichte filosofen dachten óók dat we verdorven zijn, maar kwamen met een andere remedie: een laagje rationaliteit over onze verrotte natuur."(38-39)

Bregman gaat dus laten zien dat daar niets van klopt en zal een ander mensbeeld laten zien. En hij geeft meteen drie waarschuwingen vooraf.

"Voor ieder misantropisch argument dat je ontkracht, krijg je er twee terug. De vernistheorie is een zombie die weigert te sterven.
Wie het opneemt voor de mens neemt het ook op tegen de machtigen der aarde. Voor hen is een hoopvol mensbeeld ronduit bedreigend. Staatsgevaarlijk. Gezagsondermijnend. Het impliceert immers dat we geen egoïstische dieren zijn die van bovenaf moeten worden gecontroleerd, gereguleerd en gedresseerd. Het impliceert dat de keizer geen kleren aanheeft. Een bedrijf met intrinsiek gemotiveerde werknemers kan prima zonder managers. Een democratie met betrokken burgers heeft geen politici nodig.
Wie het opneemt voor de mens, tot slot, zal om de haverklap worden bespot en beschimpt. Je zou naïef zijn. Onnozel. Iedere zwakke plek in je betoog zal genadeloos worden blootgelegd. "(40)

(43) Hoofdstuk 2 - De echte Lord of the flies

Over William Goldings boek met die naam. Een voorbeeld van de vernistheorie. Want de praktijk - een verhaal over zes jongens van Tonga die op een verlaten eiland aanspoelden - laat het tegendeel zien.

(66) Deel een - De natuurstaat

Een onderzoek over of mensen naar het goede of naar het slechte neigen. Hobbes tegenover Rousseau dus.

"Tot op de dag van vandaag zijn Hobbes en Rousseau de oervaders van de conservatieven en de progressieven, van de realisten en de idealisten. Als een idealist pleit voor meer vrijheid en gelijkheid, kijkt Rousseau goedkeurend toe. Maar als een cynicus verzucht dat die drang alleen kan leiden tot meer geweld, knikt Hobbes instemmend."(73)

"In dit deel van het boek zal ik proberen om erachter te komen wie van de twee gelijk had. Mogen we blij zijn dat de natuurstaat ver achter ons ligt? Of waren we ooit nobele wilden?"(73)

(75) Hoofdstuk 3 - De opmars van de homo puppy

"Twee jaar nadat Richard Dawkins zijn bestseller over zelfzuchtige genen had gepubliceerd – en concludeerde dat mensen ‘egoïstisch worden geboren’ – kwam een onbekende Rus met een totaal andere theorie. Dmitri Beljajev vermoedde dat we gedomesticeerde apen zijn. Anders gezegd: hij vermoedde dat de vriendelijkste mensen tienduizenden jaren lang de meeste kinderen hebben gekregen.
The survival of the friendliest."(93)

"Als je onze gezichten vergelijkt met die van neanderthalers, is het verschil nóg duidelijker. Onze schedels zijn korter, ronder en we hebben een kleinere wenkbrauwboog. Wat honden zijn vergeleken met wolven, zijn wij ten opzichte van neanderthalers. En zoals volwassen honden lijken op de pups van wolven, zo gingen wij eruitzien als baby-aapjes.
Wij zijn de Homo puppy."(93)

"Tot die tijd was altijd aangenomen dat domesticatie dieren dommer maakt. Hun brein krimpt en vaardigheden die in het wild nodig waren, gaan verloren. Je kent de clichés wel: zo slim als een vos, zo dom als een varken. Maar Brian kwam nu tot een totaal andere conclusie. ‘Als je een slimme vos wilt’, schreef hij, ‘selecteer je niet op slimheid, maar op vriendelijkheid.’"(97)

"Mensen hebben, kortom, geen pokerface. Onze emoties lekken aan alle kanten uit ons lijf. We zijn gebouwd om verbinding te maken met de mensen om ons heen. En dit is geen handicap, het is onze grootste troef. Sociale mensen zijn namelijk niet alleen leuker gezelschap, ze zijn uiteindelijk ook slimmer. "(99)

"De wetenschap is inmiddels veel verder. In latere edities van The Selfish Gene nam Richard Dawkins zijn woorden over onze ‘natuurlijke’ zelfzuchtigheid terug. En tegenwoordig gelooft vrijwel geen enkele bioloog er nog in. Strijd en concurrentie spelen een duidelijke rol in de evolutie van het leven, maar iedere eerstejaars biologie leert nu dat samenwerking veel belangrijker is."(101-102)

(103) Hoofdstuk 4 - Kolonel Marshall en de soldaten die niet schoten

"Homo puppy is niet alleen buitengewoon sociaal, maar kan ook uitzonderlijk wreed zijn. Waarom?
Het lijkt erop dat we een pijnlijke conclusie moeten trekken. ‘Het mechanisme dat ons de aardigste soort maakt’, schrijft Brian Hare, de puppy-expert, ‘heeft ons ook veranderd in de wreedste soort op de planeet.’ Mensen zijn groepsdieren – met een fatale beperking. We voelen ons het meest aangetrokken tot wie het meest op ons lijkt. "(105)

" Ja, de mens is lief voor zijn vrienden, maar keihard voor buitenstaanders. We zijn het oorlogszuchtigste dier ter wereld."(110)

Dat leek tenminste zo. Maar na even graven doker er allerlei studies op waaruit bleek dat mensen het helemaal niet leuk vonden om geweld te gebruiken (zoals dat heel veel soldaten tijdens oorlogen niet bleken te schieten). Waarom dan toch dat beeld van de agressieve, moordzuchtige mens?

"Als een wetenschapper de mens als moordzuchtige aap neerzette, werd die studie meestal wel opgepikt door journalisten. Maar als een collega stelde dat het juist meeviel, luisterde bijna niemand."(117)

"Maar hoe zit het dan met het invloedrijkste bewijs voor de stelling dat we van nature gewelddadig zijn? Die pil van 802 pagina’s, vol grafieken en tabellen, van de psycholoog Steven Pinker? In zijn boek The Better Angels of Our Nature berekende Pinker het gemiddelde moordcijfer bij acht primitieve volken. Hij kwam uit op maar liefst 14 procent. Dit schokkende cijfer heeft het geschopt tot vooraanstaande tijdschriften als Science, en is eindeloos herhaald in kranten en op televisie. Maar toen andere wetenschappers zijn bronmateriaal bestudeerden, ontdekten ze dat Pinker van alles door elkaar heeft gehaald."(120-121)

"Hoe zit het dan met de oude skeletten? Steven Pinker heeft het in zijn boek over eenentwintig opgravingen met een gemiddeld moordcijfer van 15 procent. Maar hier speelt weer hetzelfde probleem: Pinkers lijstje is een rommeltje. Twintig van de eenentwintig opgravingen komen uit een tijd waarin het paard al was getemd, de landbouw al was uitgevonden, of mensen zich al op één plek hadden gevestigd. Dit zijn allemaal recente fenomenen. "(124)

(125) Hoofdstuk 5 - De vloek van de beschaving

"Het moet steeds een grote schok zijn geweest voor zogenaamd ‘barbaarse’ volkeren om in aanraking te komen met ‘beschaafde’ kolonisten. Voor sommigen zal de gedachte dat je iemand kunt vermoorden überhaupt bizar zijn geweest."(127)

"Hoe meer ik las over de levenswijze van onze voorouders, hoe meer vragen door mijn hoofd begonnen te spoken. Als het waar is dat we ooit in een wereld van vrijheid en gelijkheid leefden, waarom hebben we die dan verlaten? Waarom wisten jagers en verzamelaars nog korte metten te maken met arrogante leiders, terwijl wij maar niet van hen afkomen? "(132)

"Het moet een enorme klus zijn geweest om mensen te overtuigen dat land, dieren of zelfs mensen iemands bezit kunnen zijn. Jagers en verzamelaars deelden immers vrijwel alles. Bovendien begon met de uitvinding van het bezit de ongelijkheid tussen mensen te groeien. Na de dood werden eigendommen zelfs doorgegeven aan volgende generaties. Zo werd de erfenis uitgevonden, die de kloof tussen arm en rijk nog verder vergrootte. "(134)

"Het fascinerende is dat in precies deze periode, na het einde van de ijstijd, ook de eerste oorlogen uitbraken. (...) Hoe kon het zover komen? Wetenschappers denken aan minstens twee oorzaken. In de eerste plaats was er nu bezit om over te vechten, met name land. In de tweede plaats maakte het gesettelde leven ons wantrouwiger naar vreemden. "(134)

"Als we het fenomeen ‘oorlog’ willen begrijpen, moeten we dan ook kijken naar de machthebbers. Naar de generaals en de koningen, de presidenten en de ministers. Het zijn deze Leviathans die oorlog voeren, omdat oorlogen goed zijn voor hun macht en aanzien."(135)

"Met de eerste nederzettingen en de uitvinding van het privébezit begon een nieuw tijdperk in de geschiedenis van de mens. De 1 procent ging de 99 procent onderdrukken. Praatjesmakers werden van aanvoerders tot generaals, van stamhoofden tot koningen. De tijd van vrijheid, gelijkheid en broederschap was voorbij."(136)

"Op deze manier is ons beeld van de geschiedenis op zijn kop gezet. Beschaving is een synoniem geworden voor vrede en vooruitgang, terwijl de wildernis gelijk is komen te staan aan oorlog en ondergang. In werkelijkheid was het, voor het grootste deel van onze geschiedenis, eerder andersom."(145)

(149) Hoofdstuk 6 - Het mysterie van Paaseiland

"Dan nu de slotsom: wat blijft er over van het oude verhaal? Het verhaal van de egoïstische eilandbewoners die hun eigen beschaving vernietigden? Vrijwel niets. Er was geen oorlog, geen hongersnood, geen kannibalisme. De ontbossing maakte het eiland niet schraler, maar productiever. Die slachtpartij rond 1680 heeft nooit plaatsgevonden, de echte ondergang kwam pas na 1860. De buitenlanders troffen geen puinhoop aan; ze maakten er een."(172)

(174) Deel 2 - Na Auschwitz

"Na de moord op meer dan zes miljoen Joden raakten de naoorlogse literatuur en wetenschap in de ban van de vraag hoe de mens zo wreed kon zijn."(177)

"Misschien was de beschaving geen beschermend laagje vernis. Misschien had Rousseau toch gelijk, en was de beschaving een vergif. Er stond een wetenschappelijke discipline op, een jonge nog maar, die met verontrustend bewijs kwam dat er inderdaad iets fundamenteel schort aan de moderne mens. Ik heb het over de sociale psychologie. "(177-178)

"Hun experimenten zijn beroemd en worden nog altijd gedoceerd aan nieuwe generaties studenten. Maar inmiddels zijn ook de archieven van die naoorlogse experimenten opengegaan. Voor het eerst kunnen we een blik werpen achter de schermen. "

(179) Hoofdstuk 7 - In de kelder van de Stanford-Universiteit

Over het Stanford Prison Experiment waarvan dit het resultaat zou zijn:

"op 17 augustus 1971 veranderden brave studenten in monsters. Niet omdat ze slecht waren, maar omdat ze in een slechte situatie waren beland. ‘Je kunt het gedrag van normale mensen van goede scholen, uit gelukkige families en goede buurten zwaar beïnvloeden’, zo schreef Gladwell, ‘door alleen wat details in hun situatie te veranderen.’"(183)

Hetzelfde voor een eerder experiment, het Robbers Cave Experiment van Muzafer Sherif met kinderen.

"Mocht je de manipulaties van professor Muzafer Sherif schokkend vinden; ze waren nog niets vergeleken bij de manipulaties die zeventien jaar later plaatsvonden. Op het eerste gezicht leek het Stanford Prison Experiment op het Robbers Cave Experiment. Beide experimenten hadden 24 witte, mannelijke deelnemers. Ze moesten allebei bewijzen dat brave mensen zomaar in beesten kunnen veranderen. Maar het Stanford Prison Experiment ging nog een stap verder. De studie van Philip Zimbardo was niet een beetje dubieus. Ze was een hoax."(189)

Dat laatste is door verschillende onderzoekers onafhankelijk van elkaar aangetoond door in de archieven te duiken en zo.

(201) Hoofdstuk 8 - Stanley Milgram en de schokmachine

"Maar toen kwam de grootste schok – de schok die de hele wereld over ging: maar liefst 65 procent van de deelnemers ging door tot het uiterste. Tot 450 volt. Dat wil zeggen: twee derde van die brave vaders, vrienden en vaklui bleek bereid wildvreemden te elektrocuteren. En waarom? Omdat het hun werd opgedragen. "204

"Het ging Milgram om autoriteit. Hij beschreef de mens als een wezen dat klakkeloos bevelen opvolgt. In de kelder van de Yale-universiteit veranderden volwassen mensen in gedachteloze kinderen, in labradors die braaf gehoorzamen als je ‘zit’, ‘geef poot’ of ‘spring in de sloot’ roept. Ze deden denken aan al die nazi’s die na de oorlog een zinnetje van drie woorden bleven uitkramen. Befehl ist Befehl.
Milgram kon maar één ding concluderen: er zit een fatale programmeerfout in de menselijke natuur. Een defect dat 205 mensen, als brave puppy’s, de gruwelijkste dingen laat doen. ‘Als een systeem van concentratiekampen zou worden opgezet in de Verenigde Staten’, zei de psycholoog, ‘dan zou men genoeg personeel voor deze kampen kunnen vinden in een doorsnee Amerikaanse stad.’"(205-206)

Maar ook bij dit experiment werd gemanipuleerd bij het leven. Desondanks was er wel iets aan de hand.

"Oftewel, als je hard genoeg aan mensen trekt, als je hen bewerkt en boetseert, verleidt en manipuleert, dan zijn velen van ons tot het kwaad in staat. De weg naar de hel is geplaveid met goede bedoelingen. Maar het kwaad ligt niet aan de oppervlakte; het moet met veel moeite omhoog worden gepompt. En belangrijker nog: het moet zich steevast vermommen als het goede." [mijn nadruk] (213)

"Waar komt dat verlangen toch vandaan? Waarom keert de vernistheorie steeds weer terug in andere gedaantes? Ik vermoed dat het in de eerste plaats gemakzucht is. Het geloof in onze verdorvenheid is op een vreemde manier geruststellend. Eigenlijk pleit het ons vrij. Als de meeste mensen niet deugen, dan hebben verzet en engagement ook niet veel zin.
Een zondige menselijke natuur biedt bovendien een makkelijke verklaring voor het kwaad. Je wordt geconfronteerd met haat of egoïsme en zucht: ‘Ach, dat is nu eenmaal de menselijke natuur.’ Wie daarentegen zegt dat de mens in essentie goed is, moet veel harder nadenken over waarom het kwaad toch bestaat. En die verplicht zichzelf in actie te komen, want dan hebben verzet en engagement wel degelijk zin. " [mijn nadruk] (218)

(225) Hoofdstuk 9 - De dood van Catherine Susan Genovese

"De moraal van het verhaal leek ook mij duidelijk. Waarom mensen Kitty in de steek lieten? Nou, omdat mensen onverschillig zijn. Kitty Genovese werd beroemd in de jaren dat Lord of the Flies een bestseller werd, toen Adolf Eichmann terechtstond, Stanley Milgram furore maakte en Philip Zimbardo’s carrière begon.
Maar toen verdiepte ik me in het onderzoek dat volgde op de dood van Kitty. En toen kwam ik op een heel ander spoor terecht. Ja, ook hier. "(231)

"Latané en Darley deden met dit onderzoek een van de be- langrijkste ontdekkingen van de sociale psychologie. In de twintig jaar die op dit experiment volgden, werden meer dan duizend artikelen en boeken gepubliceerd over het gedrag van omstanders in noodsituaties. Ook de apathie van de 38 getuigen in Kew Gardens was nu verklaard. De conclusie: Kitty stierf niet ondanks, maar dankzij het feit dat de hele buurt was wakker geschrokken. "(232)

"Maar dan de tweede conclusie. Als er sprake is van een levensgevaarlijke situatie (iemand verdrinkt of iemand wordt aangevallen) en als de omstanders met elkaar kunnen communiceren (en dus niet in een afgesloten hok zitten), is er juist sprake van een omgekeerd omstanderseffect. ‘Een groter aantal omstanders’, schrijven de onderzoekers, ‘leidt zelfs tot meer in plaats van minder hulp.’"(235)

Daarnaast blijkt er niets te kloppen van het verhaal over Genovese als iemand alle feiten boven tafel weet te halen. De autoriteiten faalden hier en de pers speelde weer eens een bedenkelijke op sensatie gerichte rol.

(242) Deel 3 - Waarom goede mensen slechte dingen doen

"De meeste mensen bleken elkaar juist te willen helpen. En als er één groep was die het liet afweten, dan waren het de machthebbers. De wetenschappers en de hoofdredacteuren, de gouverneurs en de politiecommissarissen. Het waren deze Leviathans die logen en manipuleerden. Zij beschermden hun proefpersonen niet tegen hun zogenaamd kwade inborst, maar zetten hen juist tegen elkaar op.
Zo komen we terug bij de hamvraag. Hoe moeten we het kwaad in de mens dan wél verklaren? Hoe is het mogelijk dat de Homo puppy, die vriendelijke tweevoeter, de enige soort is die gevangenissen en gaskamers bouwt?"(246-247)

(249) Hoofdstuk 10 - Hoe empathie verblindt

"Tactiek, training en ideologie – het is allemaal belangrijk voor een leger, concludeerden Morris en zijn collega’s. Maar uiteindelijk wordt de kracht van een leger vooral bepaald door de vriendschappelijke banden tussen de soldaten. Kameraadschap is hét wapen waarmee je oorlogen wint."(255)

"Als tiener had ik de Tweede Wereldoorlog nog als een soort Lord of the Rings beschouwd, een meeslepende strijd tussen helden en monsters. Maar Morris Janowitz? Die kwam tot een heel andere conclusie. Het Kwaad kwam volgens hem niet voort uit het sadisme van verdorven slechteriken, maar uit de betrokkenheid van dappere strijders. De Tweede Wereldoorlog was een heldhaftige strijd van miljoenen gewone mannen, die werden gedreven door het beste in de menselijke natuur – vriendschap, loyaliteit, trouw – om zó de grootste slachting in de geschiedenis aan te richten."(256)

"Als er één eigenschap is die je volgens wetenschappers bij veel aanslagplegers ziet opduiken, is het hoe gevoelig ze zijn. Gevoelig voor de mening van anderen. Gevoelig voor autoriteit. Ze snakken naar erkenning, en willen het goede doen voor hun familie en vrienden."(257)

Volgt een stuk over het 'Baby Lab': het Infant Cognition Center aan de Universiteit van Yale.

"De vragen die de onderzoekers van dit lab zich stellen, zijn terug te voeren op Hobbes en Rousseau. Wat is aangeboren? Wat is aangeleerd? Zijn we van nature goed of slecht? "(259)

"Baby’s hebben al voordat ze kunnen praten een afkeer van het onbekende. In tientallen experimenten hebben de onderzoekers van het Baby Lab bewezen dat baby’s niet houden van vreemde gezichten, vreemde geuren, vreemde talen, en vreemde accenten. Het lijkt alsof we worden geboren als xenofoben."(260)

"Warneken zette een reeks experimenten op die inmiddels over de hele wereld zijn herhaald, met steeds hetzelfde resultaat: kinderen van nog maar anderhalf jaar oud willen dolgraag anderen helpen. Zelfs als je ze laat rondspringen in een ballenbak zullen ze met liefde hun spel onderbreken om een vreemdeling te hulp te schieten. Ze willen er niet eens een beloning voor. Maar dan nu het slechte nieuws. Na mijn kennismaking met de hartverwarmende bevindingen van Felix Warneken kwam ik heel wat onderzoeken tegen met een treurige conclusie. Je kunt kinderen ook tegen elkaar opzetten."(261)

"Aanvankelijk moest ik weinig hebben van dit gedachtespoor. De mens heeft immers nóg een prachtig instinct dat in onze puppyachtige natuur is verankerd. Empathie. Oftewel: we kunnen uit onze bubbel stappen, in de schoenen van de ander. We zijn zo bedraad dat we kunnen voelen, op emotioneel niveau, hoe het is om de vreemdeling te zijn. "(264)

"In de praktijk is empathie een hopeloos beperkte emotie, aldus professor Bloom. Empathie voelen we vooral voor mensen die dicht bij ons staan. (...)
Dit is het mechanisme waar Brian Hare, de puppy-expert, het over had. Het mechanisme dat ons de aardigste én de wreedste soort op de planeet heeft gemaakt. Het is een ongemakkelijke waarheid: empathie en xenofobie zijn twee kanten van dezelfde medaille. " [mijn nadruk] (266)

Mensen voor wie je empathie voelt kun je moeilijk doden. Agressie tegenover mensen, het doden van mensen gaat samen met afstand: oorlogsvoering gebeurt steeds meer op afstand, mensen psychologisch op afstand zettenals inferieur, alle empathie via indoctrinatie uitschakelen bij je soldaten etc.. Mensen aan de top hebben die afstand het allermeest.

"Hier stuiten we op een volgend mysterie. Als de Homo puppy van nature zo’n vriendelijk wezen is, hoe kan het dan dat egoïsten en graaiers, narcisten en sociopaten zo vaak opklimmen naar de top? Hoe kan het dat wezens die blozen – als enige in het dierenrijk – zich laten leiden door figuren die de schaamte voorbij zijn? "(271)

(273) Hoofdstuk 11 - Hoe macht corrumpeert

"De filosofie van Niccolò Machiavelli is dan ook direct toepasbaar. Wie macht wil, schreef hij, moet haar grijpen. Je moet schaamteloos zijn. Geen principes, geen moraal. Het doel heiligt de middelen. Als jij niet voor jezelf opkomt, dan walsen anderen over je heen."(275)

"Professor Dacher Keltner is dé expert als het gaat over toegepast machiavellisme. Al aan het begin van de jaren negentig raakte hij gefascineerd door de psychologie van macht. Hij stelde toen twee dingen vast. Eén: bijna iedereen dacht dat Machiavelli gelijk had. Twee: er was nauwelijks wetenschappelijk onderzoek naar zijn theo­rie. "(276)

"Het is net als in de prehistorie: in minisamenlevingen is arrogantie uit den boze. Mensen vinden je een hork en sluiten je buiten. Juist de meest vriendelijke en empathische mensen komen volgens Keltner dan ook bovendrijven als leiders. Survival of the friendliest. "(277)

Maar als mensen die macht eenmaal hebben, gebeuren er heel andere dingen.

"En je voelt hem al aankomen: machtige mensen hebben dezelfde neigingen. Ze gedragen zich alsof ze hersenletsel hebben opgelopen. Letterlijk. Ze zijn impulsiever, egoïstischer, roekelozer, arroganter, narcistischer en grover dan gemiddeld. Ze gaan vaker vreemd, luisteren minder goed en hebben minder oog voor het perspectief van een ander. Ze zijn ook schaamtelozer, en laten die ene gezichtsuitdrukking die mensen uniek maakt in het dierenrijk zelden zien. Ze blozen niet. Macht blijkt te werken als een soort verdoving die je afsluit voor anderen."(278)

"Uit heel wat onderzoek blijkt dat macht je negatiever maakt over anderen. Machthebbers geloven vaker dat de meeste mensen lui en onbetrouwbaar zijn. Vanuit dat negatieve mens- beeld concluderen ze dat we bestuurd en bespioneerd, gemanaged en gereguleerd, gecensureerd en gecommandeerd moeten worden. En dat ze zelf de aangewezen personen zijn om dat te doen. Macht maakt dat je je verheven voelt boven anderen.
Het treurige is dat machteloosheid het tegenovergestelde effect heeft. Uit psychologisch onderzoek blijkt dat mensen die zich machteloos voelen veel onzekerder zijn. Ze twijfelen voordat ze hun mening geven. Ze maken zich kleiner in een groep. Ze voelen zich dommer dan ze in werkelijkheid zijn.
Dit soort onzekere gevoelens komen machthebbers goed uit. Mensen die aan zichzelf twijfelen, komen immers niet in opstand. Onzekere mensen hoeven niet eens gecensureerd te worden, want ze snoeren zichzelf wel de mond. Hier zien we een nocebo in werking: als je anderen behandelt alsof ze dom zijn, gaan ze zich ook dom voelen, waarna bestuurders zichzelf kunnen vertellen dat het volk nu eenmaal te dom is om mee te beslissen en dat zij zelf de leiding moeten nemen (met hun geweldige visie en brede blik). "(279)

"Studie na studie wijst uit dat mensen de meest bescheiden en vriendelijke types verkiezen als hun leiders. Maar als die leiders eenmaal de top hebben bereikt, kan de macht hun zomaar naar het hoofd stijgen. En probeer dan maar eens van hen af te komen. "(280)

Machthebbers worden schaamteloos.

"Een Amerikaanse antropoloog veegde 48 onderzoeken naar jagers en verzamelaars bij elkaar en kwam tot de conclusie dat machiavellisme bijna altijd een recept voor mislukking is geweest."(282)

(293) Hoofdstuk 12 - De vergissing van de Verlichting

"Maar toen, ongeveer tienduizend jaar geleden, ging het mis. De mens streek neer op één plek en vond het privébezit uit. Vanaf dat moment verloor ons groepsinstinct zijn onschuld. In combinatie met schaarste en hiërarchie bleek het vergif. Ook de corrumperende werking van macht, die we zo lang hadden ingetoomd, bleek niet te houden toen leiders legers tot hun beschikking kregen.
In de nieuwe wereld van boeren en krijgers, steden en staten bleek dat vriendelijkheid en xenofobie verontrustend dicht bij elkaar liggen. Mensen willen graag ergens bij horen, en zetten zich gemakkelijk af tegen buitenstaanders. We vinden het moeilijk om nee te zeggen tegen leiders van onze eigen groep, ook als ze ons naar de verkeerde kant van de geschiedenis leiden.
Met de dageraad van de beschaving openbaarde zich de lelijkste kant van de Homo puppy."(297)

De Verlichting bracht opvattingen naar voren om daarmee om te gaan.

"Wie de balans opmaakt, kan niet anders dan concluderen dat de Verlichting een overdonderend succes is geweest voor onze soort. Het kapitalisme, de democratie, de rechtsstaat en de bureaucratie hebben ons leven veel beter gemaakt. De statistieken liegen niet. De wereld is rijker, veiliger en gezonder dan ooit. "(301)

"Want laten we eerlijk zijn: de Verlichting kent ook een schaduwzijde. In de afgelopen eeuwen hebben we evengoed gezien dat het kapitalisme op hol kan slaan. Dat sociopaten aan de macht kunnen komen. En dat de menselijke maat verloren gaat als regels en protocollen de samenleving overheersen.
Historici wijzen er bovendien op dat niet alleen gelijkheid, maar ook racisme een uitvinding is van de Verlichting. "(301)

Bovendien werd in allerlei benaderingen - zoals de economische - uitgegaan van dat mensen egoïstisch en slecht waren.

"Kunnen we de rede inzetten, ons verstand gebruiken, om nieuwe instituties te ontwerpen? Instituties die uitgaan van een heel ander mensbeeld? Wat als scholen en bedrijven, ­ministeries en overheden uitgaan van het goede in de mens? Over die vragen gaat de rest van dit boek. "

(306) Deel 4 - Een nieuw realisme

Over Bertrand Russell. Over het Pygmalion-effect en het Golem-effect door positieve en negatieve verwachtingen naar anderen toe.

"Onze wereld hangt aan elkaar van Pygmalion- en Golem-effecten. Iedere dag maken we elkaar slimmer of dommer, sterker of slapper, sneller of trager. Aan alle kanten lekken onze verwachtingen uit ons lijf, met onze blik, onze houding en ons stemgeluid. Ik heb verwachtingen van jou die mijn gedrag naar jou toe bepalen; en mijn gedrag naar jou heeft weer invloed op de verwachtingen die jij van mij hebt, die jouw gedrag naar mij toe bepalen. "(315)

"Inmiddels hebben we stapels onderzoek waaruit blijkt dat zo’n negatieve spiraal ook bij veel groter kwaad kan optreden, zoals racisme, groepsverkrachtingen, eerwraak, steun aan terroristen en dictatoriale regimes, en zelfs genocide. In gedachten keuren de daders het af, maar ze vrezen dat zij de enige zijn. En dus doen ze toch maar mee. De Homo puppy vindt het moeilijk om tegen de groep in te gaan. We zijn in staat de grootste ellende te verkiezen boven een beetje schaamte of ongemak.B En dus vraag ik me af: zou ons negatieve mensbeeld ook een vorm van pluralistische onwetendheid kunnen zijn? Vrezen we dat de meeste mensen egoïsten zijn omdat we denken dat anderen dat ook denken? En voegen we ons vervolgens naar dit cynisme, terwijl we eigenlijk verlangen naar een leven met meer vriendelijkheid en saamhorigheid? "(317-318)

"Het is nu vijftig jaar geleden dat de carrière van Bob Rosenthal begon. Nog altijd denkt de psycholoog na over hoe we de kracht van de verwachting in ons voordeel kunnen gebruiken. Want niet alleen haat, maar ook vertrouwen is besmettelijk. "(318)

(318) Hoofdstuk 13 - De kracht van intrinsieke motivatie

"Het fascinerende is dat de twee grote ideologieën van de twintigste eeuw, het kapitalisme en het communisme, dit mensbeeld deelden. De kapitalist en de communist waren het erover eens dat er maar twee manieren zijn om mensen in beweging te krijgen. De wortel en de stok. De kapitalist vertrouwde vooral op de wortel (oftewel: geld), terwijl de communist het vooral van de stok moest hebben (oftewel: straf). Maar over één ding waren ze het eens: mensen motiveren zichzelf niet. "(323)

"Die zomer [van 1969] deed [Edward] Deci een vreemde ontdekking: soms zorgen stokken en wortels ervoor dat mensen minder hun best doen. Toen hij een groep studenten een paar dollar gaf om een puzzel op te lossen, verminderde hun belangstelling voor de puzzel."(325)

"Een paar jaar geleden analyseerden onderzoekers van de Universiteit van Massachusetts in totaal 51 onderzoeken naar het effect van financiële prikkels. Ze vonden ‘overweldigend bewijs’ dat bonussen de intrinsieke motivatie en het morele kompas van werknemers kunnen afstompen. En alsof die uitkomst nog niet erg genoeg is: ze ontdekten dat bonussen en targets ook de creativiteit kunnen aantasten. Met extrinsieke prikkels krijg je namelijk vooral meer van hetzelfde."(326)

"Uiteindelijk is het verbijsterend om te zien hoe vaak we in de problemen komen door targets, bonussen en het dreigen met straf ..."(328)

"Zou het kunnen dat een groot deel van wat we de ‘kenniseconomie’ noemen zo in elkaar zit? Dat hoogopgeleide managers en consultants eenvoudige dingen zo complex mogelijk maken, zodat zij weer nodig zijn om die complexiteit te managen? Stiekem denk ik weleens dat dit het verdienmodel is van zowel bankiers op de Zuid­as als van postmoderne filosofen die schrijven in een onbegrijpelijk jargon. Ze maken eenvoudige zaken zo ingewikkeld mogelijk." [mijn nadruk] (332)

[Dat denk ik ook, maar niet stiekem :-) ]

"Wie een tijdje met Jos de Blok praat, beseft dat zijn lessen niet alleen voor de zorg gelden. Ze kunnen ook daarbuiten worden toegepast. Op scholen en politiebureaus. Op ministeries en bedrijven. "(334)

"Al die tijd was en bleef Zobrists filosofie doodeenvoudig. Als je werknemers behandelt alsof ze verantwoordelijk en betrouwbaar zijn, dan zijn ze dat ook. Hij schreef er een boek over met de ondertitel: L’enterprise qui croit que l’homme est bon. Vertaling: ‘Het bedrijf dat gelooft dat de mensheid goed is.’ "(335)

(337) Hoofdstuk 14 - De homo ludens

"In de dagen na mijn gesprek met Jos de Blok laat één gedachte me niet los: wat als we de hele maatschappij grondvesten op vertrouwen?
Zo’n rigoureuze ommezwaai zou moeten beginnen bij de basis, lijkt me. Bij kinderen dus. Maar als ik me in de pedagogische wetenschap begin te verdiepen, stuit ik meteen op de harde feiten. In de afgelopen decennia is de intrinsieke motivatie van kinderen zwaar in de verdrukking gekomen.
Kinderen worden steeds vaker beziggehouden door volwassenen. Huiswerk, sport, muziek, toneel, bijles, examentraining – het lijkt niet op te houden. Voor één activiteit is daardoor veel minder tijd: spelen. En dan gaat het over ‘spelen’ in de breedste zin van het woord: de vrijheid om je eigen nieuwsgierigheid te volgen. Om te zoeken en te ontdekken, te proberen en te creëren. Niet omdat een ouder of leraar het je voorkauwt, maar gewoon, omdat je er zin in hebt. "(339)

"Is er een alternatief? Kunnen we terugkeren naar een samenleving met meer vrijheid en creativiteit? Kunnen we speelplaatsen bouwen en scholen ontwerpen die de behoefte aan spel niet onderdrukken, maar ontketenen? Het antwoord luidt ja, ja en ja. "(346)

Ja, dus, maar:

"Eigenlijk leidt Agora mensen op voor een andersoortige samenleving. De school wil kinderen de ruimte geven om zelfstandige, creatieve en betrokken burgers te worden. Maar als Agora niet scoort volgens de juiste criteria van gestandaardiseerde toetsen (lees: eindexamens), dan krijgt ze een onvoldoende van de inspectie. Dan gaat de geldkraan dicht. Dit is hét mechanisme waarmee innovaties als Agora al jaren worden tegengehouden. "(353)

(357) Hoofdstuk 15 - Zo ziet een echte democratie eruit

Over participatieve democratie, buurtbegroten en dergelijke.

"Als middelbare scholier vond ik het al raar dat als bewijs voor de ‘mislukking’ van het communisme steevast bloeddorstige regimes werden aangedragen in landen waar gewone burgers niets te zeggen hadden. Deze regimes hadden een oppermachtige politiestaat en een corrupte elite. "(369)

"In haar baanbrekende boek Governing the Commons (1990) formuleerde [Elnor] Ostrom een aantal ‘ontwerpprincipes’ die succesvolle commons kenmerken. Een gemeenschap moet bijvoorbeeld zelfstandig genoeg zijn, en er is effectieve sociale controle nodig. Maar Ostrom benadrukte dat er geen blauwdruk bestaat, uiteindelijk gaat het om de lokale context."(375)

"Bij het vak economie op de middelbare school leerde ik nog dat de mens van nature een egoïstisch wezen is. Het kapitalisme zou voortkomen uit onze diepste instincten. Kopen, verkopen, onderhandelen, allemaal voor eigen gewin. Vooruit, werd er nog bij gezegd, de staat kan best een laagje solidariteit sprenkelen over onze natuurlijke neigingen. Maar dat gebeurt altijd van bovenaf, en gaat steevast gepaard met betutteling en bureaucratie.
Nu blijkt dat precies het tegenovergestelde het geval is. De mens is van nature een solidair wezen. En juist marktwerking moet van bovenaf worden opgelegd. Zo zijn in de afgelopen decennia miljarden gepompt in een verwoede poging om het zorgstelsel te veranderen in een kunstmatige markt. De zelfzucht komt immers niet vanzelf; die moet worden aangeleerd. Zeker, er zijn talloze voorbeelden van markten die goed functioneren. En laten we niet vergeten dat de opkomst van het kapitalisme in de afgelopen twee eeuwen gepaard ging met een enorme groei van de welvaart. Tine De Moor pleit dan ook voor ‘institutionele diversiteit’. Soms werken markten het beste, soms heeft de staat de juiste oplossing, maar uiteindelijk hebben we vooral behoefte aan een sterke gemeenschappelijke basis, van burgers die de handen ineenslaan. "(377)

(382) Deel 5 - De andere wang

Het verhaal over Julio.

"Toen een journalist Julio een paar weken later vroeg waar- om hij zijn overvaller mee uit eten had genomen, hoefde hij niet lang na te denken. ‘Als je mensen goed behandelt, kun je alleen maar hopen dat ze jou ook goed behandelen. Eenvoudiger wordt het niet in deze ingewikkelde wereld.’" [mijn nadruk] (386)

[Erg mooi gezegd.]

"Moderne psychologen noemen het ook wel ‘niet-complementair gedrag’. Bedenk: meestal spiegelen mensen elkaar. Je krijgt een complimentje, en je geeft al snel een pluim terug. Iemand zegt iets onaardigs, en je hebt meteen de behoefte met iets lulligs te antwoorden. In de vorige hoofdstukken zagen we hoe krachtig zulke positieve of negatieve feedback loops kunnen zijn binnen scholen, bedrijven en democratieën. " [mijn nadruk] (387)

"De vraag is of we een stap verder kunnen zetten. Wat als we niet alleen het goede aannemen in onze kinderen, in onze collega’s en in onze medeburgers, maar ook in onze vijanden? Dat zal véél moeilijker zijn, en zelfs lijnrecht tegen onze intuïtie in gaan. Mahatma Gandhi en Martin Luther King, de grootste helden van de twintigste eeuw, blonken uit in niet-complementair gedrag, maar dat waren bijna bovenmenselijke figuren.
De vraag is dus: Zijn wij er zelf toe in staat? En werkt het ook op grote schaal, in gevangenissen en op politiebureaus, na aanslagen en in oorlogstijd? "(387)

(389) Hoofdstuk 16 - Theedrinken met terroristen

Over de gevangenissen in Noorwegen tegenover die van de VS.

"Niet toevallig heeft Noorwegen de laagste recidive ter wereld. Het Amerikaanse gevangenissysteem daarentegen heeft een van de hoogste recidives. In de VS zit 60 procent van de gevangenen na twee jaar weer achter slot en grendel, in Noorwegen 20 procent. Voor Bastøy hebben we het over een recidive van maar 16 procent. Dat maakt het tot de beste gevangenis van Europa, en waarschijnlijk zelfs de hele wereld. "(395)

In de VS werd alles juist strenger en conserrvatiever en opnieuw op basis van slechte onderzoeken en niet onderbouwde theorietjes en al te gemakkelijke conclusies.

"Zimbardo’s auto-experiment, dat nooit in een wetenschappelijk tijdschrift is gepubliceerd, vormde dé inspiratie voor de Broken Windows-theorie. En net als zijn Stanford Prison Experiment is ook deze theorie inmiddels grondig ontkracht. Zo weten we dat het ‘innovatieve’ politiewerk van William Bratton en zijn Brattonistas helemaal niet de afname van de criminaliteit in New York heeft veroorzaakt. Die afname begon namelijk al eerder, en vond ook plaats in andere steden. In San Diego bijvoorbeeld, waar de politie kleine ordeverstoorders juist met rust liet.
In 2015 verscheen een meta-analyse van dertig onderzoeken naar de Broken Windows-theorie. Wat bleek: er is geen bewijs dat het agressieve politiewerk onder Bratton de misdaad heeft verminderd. Niks, nada, noppes. Je maakt een buurt niet veiliger door bonnen uit te schrijven, net als je de Titanic niet had gered door het dek te schrobben. "(404)

"Pas nu, jaren na het lezen van Malcolm Gladwells boek, realiseer ik me dat de Broken Windows-theorie is gebaseerd op een onrealistisch mensbeeld. Het is de zoveelste variant van de vernistheorie. In New York ging de politie iedereen als een potentiële crimineel zien. Het kleinste foutje zou al het begin zijn van iets veel ergers. Het laagje beschaving zou flinterdun zijn.
Tegelijkertijd werden politieagenten aangestuurd alsof ze geen eigen oordeelsvermogen hadden. Geen intrinsieke motivatie. Ze werden van bovenaf gedrild om de papieren werkelijkheid zo mooi mogelijk te maken.(...)
Dat ‘gebroken raam’ was een misleidende metafoor. In de praktijk ging het vooral over gewone mensen die moesten worden geregistreerd, gecontroleerd en gedresseerd."(406-407)

"Wat zou er gebeuren als we de Broken Windows-theorie omdraaien? Gevangenissen kunnen we anders inrichten, maar geldt dat ook voor onze politiebureaus? Absoluut. In Noorwegen – waar anders – bestaat een lange traditie van ‘community policing’. Dit is een politiestrategie die ervan uitgaat dat de meeste mensen deugen. Agenten proberen het vertrouwen te winnen van buurtbewoners. Als mensen je kennen, zullen ze je immers vaker helpen. Bewoners geven meer tips, en ouders zullen sneller bellen als ze vrezen dat hun kind op het verkeerde pad belandt."(407-408)

"De Noren lukte het in 2011 om zelfs na de gruwelijkste aanslag in de geschiedenis van het land het hoofd koel te houden. Nadat de rechts-extremist Anders Breivik een bloedbad had aangericht, zei de premier: ‘We zullen deze aanslag beantwoorden met meer democratie, meer openheid, meer menselijkheid.'
Wie zo reageert krijgt nogal eens het verwijt een ‘wegkijker’ te zijn en de makkelijke weg te kiezen. Maar ik realiseer me nu: meer democratie, meer openheid en meer menselijkheid zijn niet makkelijk. Integendeel: stoer doen, wraak nemen, grenzen sluiten, bommen gooien, de wereld opdelen in goede en slechte mensen – dat is makkelijk. Dát is wegkijken." [mijn nadruk] (410)

[Geweldige conclusie, vind ik.]

(415) Hoofdstuk 17 - Het beste medicijn tegen haat, racisme en vooroordelen

"De psycholoog, Gordon Allport, had zijn leven lang nage- dacht over twee simpele vragen: a) waar komen vooroordelen vandaan, en b) hoe voorkom je ze? Na jaren onderzoek was hij op een wondermiddel gestuit – of althans, dat dacht hij. Wat het was? Contact. Niets meer, niets minder.
De Amerikaanse professor vermoedde dat vooroordelen, haat en racisme voortkomen uit een gebrek aan contact. We generaliseren in het wilde weg over vreemdelingen omdat we hen niet kennen. En dus ligt de oplossing voor de hand: meer contact."(421)

"Als eregast van de conferentie – hij was inmiddels een van de belangrijkste wetenschappers in zijn veld – presenteerde Pettigrew een enorm onderzoek, dat de theorie van zijn oude meester Allport stevig onderbouwde. Pettigrew en zijn collega’s hadden 515 studies uit 38 landen bij elkaar geveegd en geanalyseerd. De conclusie: contact werkt. Sterker nog, er is weinig in de sociale wetenschap waar meer bewijs voor is.
Contact leidt tot meer vertrouwen, meer saamhorigheid en meer hulp over en weer. Het helpt om de wereld te zien door de ogen van een ander. En het verandert je als persoon: mensen met een diverse vriendengroep zijn ook toleranter tegenover vreemden. Contact is bovendien besmettelijk: wie ziet dat zijn buurman een goede relatie heeft met anderen, begint te twijfelen aan zijn vooroordelen. "(428-429)

(435) Hoofdstuk 18 - Toen de soldaten uit de loop­graven kwamen

Het verhaal over de loopgraven van 1914 en de spontane verbroedering die er tijdens de kerstdagen plaatsvond tussen al die soldaten.

"Ook hier was een duidelijk patroon zichtbaar: hoe verder je van het front kwam, hoe groter de haat. Thuis, op de ministeries en de redacties, in de huiskamers en de kroegen, was de afkeer van de vijand enorm. Maar in de loopgraven ontstond begrip voor elkaar. ‘Na al onze gesprekken’, schreef een Britse soldaat naar huis, ‘denk ik dat veel van onze krantenberichten verschrikkelijk overdreven zijn.’"(441)

"De enigen die zich bleven verzetten, waren de machthebbers aan de top. De generaals zetten alles op alles om de plaag van vrede te stoppen. Op 29 december 1914 vaardigde het Duitse hoofdkwartier een bevel uit: alle vriendelijkheid jegens de vijand was ten strengste verboden. Ook een Britse veldmaar- schalk beval dat ieder gebaar van vriendschap moest stoppen. Wie ongehoorzaam was, werd voor de krijgsraad gesleept. "(448)

"Als we ons ingraven in onze eigen loopgraven, verliezen we ons zicht op de werkelijkheid. Dan raken we ervan overtuigd dat een kleine, haatdragende minderheid representatief is voor de rest van de mensheid. Zo zijn een handvol eenzame en anonieme trollen op sociale media verantwoordelijk voor bijna alle haat op Twitter en Facebook. En zelfs achter de lelijkste toetsenbordridder kan nog een lieve vriend of trouwe mantelzorger schuilgaan.
Wie gelooft in het goede van de mens is niet slap of naïef. Wie gelooft in vrede en vergeving is juist moedig en realistisch.(...)
Dat is een oude waarheid. Van de mooiste dingen in het leven krijg je alleen maar meer als je ze weggeeft: vertrouwen, vriendschap, vrede."(450)

(452) Epiloog - Tien leefregels

De meer persoonlijke conclusies.

"Wie de jongste bevindingen van de psychologie en de biologie, de archeologie en de antropologie, de sociologie en de geschiedwetenschap overziet, komt tot de conclusie dat de mens millennia een verkeerd zelfbeeld heeft gehad. Lange tijd hebben we aangenomen dat de mens een egoïst is, een beest, of erger. Lange tijd geloofden we dat de beschaving een dun laagje is, dat bij het minste of geringste zou barsten. Dit mensbeeld, en deze lezing van onze geschiedenis, blijkt totaal onrealistisch. "(455)

"Vriendelijkheid is zo besmettelijk als de pest. Of eigenlijk is het nog besmettelijker, want het kan ook mensen infecteren die van een afstand toekijken. "(470)